Қазалы ауданы (Кызылорда облысы) Сырдария өзенінің төменгі ағысында орын алған. Ауданның халқы 80 мың, оның көбі Айтеке би кентінде тұрады. Кентте темір жол үлкен рөл ойнайды. Ауылдардың халқы күріш, мал шаруашылығы, пішен ору, балық аулау және бақшалықпен айналысады.
Сырдың суы көбіне аяқ суға қолданылады, кезінде ауыз суға да қолданылған. 1963-1970 жылдары Басықара ауылында салынған Қазалы су бөгеті Сырдарияның суын ирригациялық арналарға бұрып тұрады. Арналардың көбі Одаққа (СССР) дейінгі уақытта кіші жүздің руларымен қазылып, солардың атымен аталып қалған. Одақ (СССР) кезінде сол арналар ирелендіріліп қазылған.
Сырдария Қаракұммен Қызылқұмның ортасындағы табиғи шекара. Қызылқұм Сырдария өзеннің оңтүстігінде орналасқан. Сырдария аймағы жалпысынан «сыр» деп аталып, Қаракұм жағы «қыр» деп аталынады. «Сыр елі» және «қыр елі» сияқты «сыр» мен «қырды» екі географиялық-әлеуметтік аймақ қатар ретінде қараса болады. «Cыр-қыр» деген сөздер көбінесе мәдени ерекшеліктерді сипаттау үшін қолданылады және әзіл мен аймақтық юморға себеп болады.
Адамдар Сырдария өзенін әр түрлі сипаттайды. Жергілікті тұрғындар Сырдарияны «табиғи» деп қабылдайды, бірақ сонымен бірге, жергілікті деңгейде өзен ирригациялық жүйелермен байланысты. Жергілікті тұрғындар гидротехникалық құрылыстар салуды қолдайды. Сонымен қатар өзен суын шамадан тыс пайдалану оның таяздануына әкеледі. Толық ағынды өзен өзіне деген құрмет сезімін арттырды, ал «реттелетін» өзенді онымен тікелей араласпайтын тұрғындар аз бақылайды. Ауызша тарих негізінен су тасқыны мен құрғақшылық туралы оқиғаларды қамтиды.
Қазалы бөгетінің құрылысы
2020 жылы Қазалы бөгеті өзінің елу жылдығын атап өтті. Сырдариядағы «екінші алып» деп аталған бөгеттің құрылысы 1963 жылы басталып, 1970 жылы аяқталды. 1939 жылы Одақ үкіметі Сыр бойында Қызылорда, Яна-Қорған және Қазалы бөгеттерін салуға шешім қабылдады. Алайда бұл бөгеттердің құрылысы әртүрлі себептермен кейінге қалдырылды. Мысалы, Қазалы бөгетін салудың жобалық тапсырмасы Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 1961 жылғы 15 ақпандағы No 165 қаулысымен бекітілген. Алайда, Қазақ КСР Мемлекеттік жоспарлау комитеті бұл бөгеттің құрылысын 1962 жылдың жоспарына енгізбеген.
Құрылыс 1963 жылы басталды. Бұл объектідегі құрылыс жұмыстарының бастапқы көлемі 13,2 миллион рубль болды. Сметаны түзету кезінде гидроэлектрлік кешендегі жұмыс көлемі 17,1 млн рубльді құрады, оның ішінде құрылысты монтаждау 14,5 млн рубльді құрады. Құрылыс көлемі бастапқы сметамен салыстырғанда 4 миллион рубльге ұлғайтылды. Бөгеттің құрылысын «Қызылордаводстрой» тресі жүргізді. Құрылыс кезінде құрылыс алаңы әрдайым цементпен, үлкен сұрыпты арматуралық болатпен және басқа кемшіліктермен уақытылы қамтамасыз етілмеген. 1969 жылы 8 желтоқсанда өзен жабылып, бөгетті уақытша пайдалану кезеңі басталды. Сырдария жабылған сәттен бастап 1970 жылдың 8 қазанына дейін ешқандай жағымсыз құбылыстар байқалмады, ал 1970 жылы бөгет пайдалануға берілді.
Худжанд – Тәжікстанның солтүстігінде орналасқан және Соғды облысының әкімшілік орталығы. Ол халық саны жағынан Тәжікстандағы Душанбеден кейінгі екінші орында тұр. 2019 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Худжандта 181 600 адам тұрған. Худжанд – Орталық Азиядағы ежелгі қалалардың бірі. Көптеген өзге ежелгі қалалар сияқты Худжандта өзеннің жағасында – бұл жағдайда Сырдария өзенінің бойында пайда болған.
Жоғарыда айтылып өткендей Худжанд өзендермен ұшырасқан қала, ал Сырдария болса – қала ішіндегі өзенге жатады. Бұл өзен қаланы дәл ортасынан Сол және Оң жағалауға бөліп, оның бейнелі, тарихи және моральдық географиясын айқындап тұр.
Худжанд қаласының негізі болған Сырдария өзені де, қаланың өзі де ұзақ жылдар бойы әртүрлі атаулармен аталған. Қалада, өзенде көптеген өзгерістер ұшырап отырған. Өзен инфрақұрылымындағы айтарлықтай өзгерістерді атап өтуге болады. Мұнда әр жылдары көпірлер мен су электр станциялары, ауылшаруашылық жерлерін суаруға арналған каналдар жүйесі, өнеркәсіптік кәсіпорындар салынған. Нәтижесінде қала мен оның айналасындағы жануарлар, өсімдіктер, экологиялық, экономикалық және әлеуметтік өмір де күрт өзгеріп отырған. Бұл облыстың өзі де әкімшілік тиесілігін бірнеше рет өзгертіп, бір мемлекет иелігінен екінші мемлекет иелігіне ауысып тұрған. Сондай-ақ, көші-қон, жаулап алулар және аймақтың саяси, экономикалық, әлеуметтік өміріндегі басқа өзгерістерге байланысты аймақтың тұрғылықты халқы да өзгерген.
Тарихи деректерге сүйенсек, осы аймақты жаулау кезінде Ескендір Зұлқарнайын (Александр Македонский) Худжанд қаласының негізін қалаған және бұл қала Александрия Эсхата (Алыстағы Александрия) деп аталған. Ресей империясының отарлау кезеңінде қала Ходжент деп аталған, ал кеңестік кезеңде 1936-1991 жылдар аралығында қаланың атауы Владимир Ильич Лениннің құрметіне Ленинабад болып өзгертілді. Өзен болса әр түрлі тарихи кезеңдерде Танаис, Яксарт және Сырдария деп аталды.
Ежелгі заман тарихшысы Флавий біздің заманымыздың екінші ғасырында: «Ол өзі [Ескендір Зұлқарнайын] Танаис өзенінде қала салуды және оған өзінің есімін беруге шешім қабылдады» – деп жазды. Ежелгі Худжанд сауда мен қолөнер орталығы болған. Жүк тасымалдауда Сырдария өзені пайдаланылды, оның бойында өзен кемелері жүрді. Оларға қызмет ету және Шаш пен Ферғана қалаларынан келген саудагерлер үшін өзеннің оң жағалауында, қалаға қарама-қарсы жерде сарайлар салынған. X ғасырдың географы Мукаддаси қаланы былай сипаттайды: «Худжанд – бұл қуанышты сәттер қаласы, бұл жақта одан жағымды қала жоқ, оның ортасынан өзен ағып жатыр және оған тау да іргелес …, оны данышпандар мен ақындар мақтайды». Худжанд туралы әйгілі Темір әулетінің ұрпағы және Үндістанның солтүстігіндегі Ұлы Моғолдар патшалығының негізін қалаушы – Бабырдың (Бабырнама) естеліктерінде де айтылады.
Өзен қаланы басқыншылардан қорғауда да маңызды рөл атқарды. 1220 жылы Худжандтың әкімі Темір Мәлік қаланы Шыңғыс ханның әскерлерінен қорғап қалады.
Ресей империясы қаланы жаулап алғаннан кейін Худжандтағы отарлық қоныс “Шахри нав” (Жаңа қала) атауын алды. Ресей империясының әскерлеріне Сырдария мен қала арасындағы тар жолақты аумақ берілді, ол қала бекінісінен өзен үстінен өткен ағаш көпірге дейін созылған. Бұл аумақ жиі су астында болатын. 1889 жылы теміржол станциясының жанындағы орыс ауданының көп болуына байланысты орыс ауылын құруға қосымша жер бөлінді.
“1866 жылдың 17-24 мамыр аралығында болған Худжанд қаласын қоршау және шабуылдың жоспары”
Ленин қаласы
1936-1991 жж. аралығында Худжанд Ленинабад немесе «Ленин қаласы» деп аталды. Кеңестік даму бағдарламасының маңызды бөлігі бүкіл елді электрлендіру жоспары болды. Орталық Азияда тау көздері бар өзендерде ірі су электр станцияларын салу жобалары инфрақұрылымдық кәсіпорындар ретінде ғана емес, сонымен бірге коммунизмді құру мақсатында табиғатты ауқымды түрлендірудің бөлігі ретінде сипатталды. Ерте кеңестік кезеңнің ресми дереккөздерінде, сондай-ақ 1960-шы жж. риторикада «жабайы өзендерді қолға үйрету» және «аш даланы бағындыру» туралы қаһармандық ұрандар аясында су электр станцияларын салу процесі сипатталған.
Жаңа бағытта. В. Пилпенюктің литографиясы. «Огни Нурека» кітабынан / Ред. В.И. Дашкевич. Душанбе: Ирфон, 1974 ж.
Ленинабад. Сырдарияның оң жағалауындағы Ленин ескерткіші. (Советтік Тәжікстаннан: Фотоальбом.
Душанбе: Ирфон, 1984).
Кеңес үкіметі кезінде қала «оң жағалауға қадам басты» – жаңа Социалистік Худжанд Сырдарияның бұрын адамдар тұрмаған жағына қарай өсті. Сырдарияның тау бөктеріндегі бөлігінде заманауи үлгідегі шағын аудандар салына бастады. Мукимов пен Мамаджанова «Худжандтың архитектуралық мұрасы» кітабында: «Әрине, жасыл алқасы бар саябақ аймағынан, бетонды «жейде» киінген жағалаудан, екі жағалауды қосатын әсем көпірлерден тұратын Сырдария – бұл бүкіл қаланың сәні, біртұтас қала құрылыс кешені» – деп жазады (1993, 32 б.).
Өзен және қоғам
Қоғамның алуан түрлі және ерекше формаларын, жариялылық (публичный) және құпия түрлерін қалыптастыруға өзен ықпал етеді. Тарихи дереккөздер Сырдария өзенінің Худжандтағы бөлігінде жергілікті тұрғындар көп уақыт өткізгенін көрсетеді. Мұнда алауханалар – ерлерге арналған қонақ үйлер мен жиналыс орындары салынды. Сондай-ақ қаланың ер адамдарына арналған демалыс орны ретінде қызмет ететін шайханалар да салынды. Бұл шәйханалардағы тапчандарда (су айдындары мен өзен жағалауларындағы ағаш сәкілер) ер адамдар көптеген уақытын өткізеді. Әдетте, моншалар да ерлерге арналып салынатын болған, шығыстың өзге елдерімен салыстырғанда әйелдердің моншаға түсуі мұнда едәуір шектеулі деңгейде. Бүгінде, Оң жағалаудағы қоғамдық жағажайда Худжандтың толығымен ер адамдардан тұратын шағын қауымдастығы жиналады, олар таң атқанда жағажайда кездеседі, жаттығулар жасайды, өзенде шомылады, кейін шай ішеді, шахмат пен нарды ойнайды, жаңалықтарымен бөліседі. Сонымен қатар, ер адамдар күндіз де, кешке де жағажайдан алыс емес жерде, өтіп бара жатқан адамдардың көздерінен жасырылған қала көпірінің астындағы көлеңкеде құпия майханада жиналады. Күн батқан кезде өзен бойында қармақтары мен қайықтары бар бірнеше жалғыз балықшыларды көруге болады, дегенмен көптеген адамдар жыл сайын балық санының азайып жатқанын айтып шағымданады. Әрі қарай, өзеннің жоғарғы жағында Худжанд тұрғындары мен қала қонақтары «Тәжік теңізінің» жағасында отбасылық демалысқа жиналады. Тәжік теңізі – 1956 жылы «Халықтар достығы» Қайырқұм су электр станциясының құрылысы нәтижесінде пайда болған жасанды су қоймасы. Осылайша, өзенмен өзара әрекеттесу және оның әр түрлі ресурстарына қол жеткізу гендерлік сипатқа ие.
Гендер және жүзу
2017-2018 жж. жазында Худжанд пен оның айналасындағы өзендер мен адамдардың өзара әрекеттесуі туралы далалық зерттеулері барысында Мохира Суяркулова ерлер мен әйелдер өзенмен әр түрлі әрекеттесетінін байқайды. Бұл көріністің бір мысалы ретінде ерлер мен әйелдердің жүзу қабілетінің айырмашылығын қарастыруға болады. Жүріс-тұрыстың айтылған да, айтылмаған да ережелеріне сәйкес, ер адамдар өзенде суға жүзуге арналған іш-киіммен немесе өзінің іш киімімен жүзе алады, ал әйелдер болса тәжіктердің ұзын көйлектері мен шалбарларын киіп ғана түседі. Әйелдер үшін қарапайымдылық пен пәктіктің гендерлік нормалары су аймағын қауіпті аймақ ретінде анықтайды. Мұнда гендерлік және әлеуметтік тәртіпке қауіп төнуі мүмкін, сондықтан ерекше сақтықты қажет етеді. Демек, іс жүзінде суға жақын барлық қоғамдық орындар – Сырдария жағалауындағы жағажайлар, бассейндер мен шайханалар тек ерлер кеңістігі болып саналады. Бұл жағдай әйелдердің жүзуді үйренуге мүмкіндігі жоқ екенін білдіреді, ал олардың «баруға болмайтын» жерлерде болуы әйелдердің беделіне айтарлықтай нұқсан келтіруі мүмкін.
«Тәжік теңізінің» (Қайраққұм су қоймасы) жағасындағы балалар. 2017 ж. Мохира Суяркулованың суреті
Сырдария бойын мекендеген Ферғана алқабының тұрғындары мыңжылдық тарихында дәстүрлі экологиялық білімнің мол қабатын жинақтады. Бұл білімнің көп бөлігі сумен байланысты, өйткені суармалы егіншілік ғасырлар бойы қолданылып келген. Алайда, жағалаудағы экожүйелер соңғы жүз жылда нашарлады.
Дәстүрлі экологиялық білімнің қандай элементтері жергілікті халықтың суға және өзенге қатынасын көрсетеді? Мұнда жергілікті ертегілер, мифтер, мақал-мәтелдер, наным-сенімдер мен рәсімдер, сонымен қатар Ферғана облысының Дангар аймағындағы Хубби ата сияқты қасиетті жерлер бар. Бұл дәстүрлі білімді жеткізушілер – махалла, ақсақалдар, дехкандар, балықшылар, аңшылар және халық емшілері.
Мақал-мәтелдер
Әкең мираб болса да, арнаны тазалап, су іш.
(Отанг мироб бўлса ҳам, Ариқни тозалаб сув ич).
Бір дам арық қазады, одан мың адам ішеді.
(Бир киши ариқ қазир, Минг киши ундан сув ичар).
Сөз анасы – құлақ, су анасы – бұлақ.
(Гапнинг онаси — қулоқ, Сувнинг онаси — булоқ).
Көктемде өзен тасып, еңбек адамның қадір-қасиетін арттырады.
(Дарё сувини баҳор тоширар, Одам қадрини меҳнат оширар).
Жер – ана, суы – әке, жер – қазына, су – меруерт.
(Ер — она, сув — ота, Ер — хазина, сув — гавҳар.
Жер иесі – құдай, су иесі- сұлтан.
(Ер оғаси — худо, Сув оғаси — султон).
Адам өмірі – өзен суы.
(Инсон умри — дарё суви).
Алайда, Сырдария туралы әр ұрпақтың көзқарастарында айырмашылықтар бар. Аға ұрпақ өзенді «қасиетті», «құпия», «ана өзен», «ұлы өзен» деп қабылдауға бейім. Кең мағынада су көбінесе «тазарту» және «емделу» деп аталады және әртүрлі ауруларға емдік құрал ретінде қарастырылады. Екінші жағынан, жастар бұл нанымдарды білмейді немесе олар туралы түсініксіз түсінікке ие. Жергілікті тұрғындар жастардың суға байланысты наным-сенімдері туралы аз хабардар болуын 1980 жылдардан бастап Сырдариядағы су деңгейінің төмендеуімен және дәстүрлі экологиялық білімнің жоғалуымен байланыстырады. Оның үстіне, 1980 жылдардан бастап өзен ауыз су көзі ретінде пайдаланылмады (жергілікті тұрғындар оны тек суару мақсатында қолдана бастады). Суға деген сенімдер мен көзқарастарды жеткізу және өзендерді, өзендер мен арналарды таза ұстауды білдіретін «экологиялық мәдениетті» дамыту үшін жергілікті кәсіпкерлер мен фермерлер жастарға арналған жарыстар мен ойындар ұйымдастырады.
Аймақтағы негізгі дін ретінде ислам да суды ұтымды пайдалануға ықпал етеді. Жергілікті нанымдар мен аңыздар Ферғана алқабындағы судың басқа элементтермен қатар қасиетті саналғандығын көрсетеді. Жергілікті білімде су тек шөлді қандыратын құрал ретінде ғана емес, сонымен қатар емделу мен тазару көзі ретінде қарастырылады. Жалпы, Ферғана алқабындағы суға байланысты жергілікті білім мен нанымдарды символдық нанымдарға (тазалық, тазарту, емдеу және т.б.) және қолданбалы білімге (мысалы, суару әдістері) топтастыруға болады.
Сондай-ақ, балаларды Сырдария өзенінің атымен атайтын дәстүр бар. Сырдария, Сайхун, Дария сияқты есімдер Ферғана алқабында жиі кездеседі. Сондай-ақ Сырдарияның жағасында орналасқан Тепекұрған (Пап ауданындағы ауыл), Қалғандария (Мингбұлақ ауданындағы ауыл) және басқалар сияқты ауылдармен байланысты атаулар бар.
Әлемдік елді мекендердің көпшілігі өзендер айналасында дамыды, өйткені олар қала өмірінде маңызды рөл атқарды. Су-экологиялық, биологиялық қана емес, сонымен бірге әлеуметтік мағынада да өмірлік маңызды зат болып табылады. Бұл әсіресе әлемдегі ең көп қоныстанған су қойнаулары болып табылатын өзендермен адамдардың өзара әрекеттесуінде байқалады. Адамдар сумен әрекеттескенде, су тек H2O молекуласы болудан қалады және басқа әлеуметтік элементтерге ие болады. Бұл бетте сіз Шамалды-Сайдың Нарын өзенінің маңындағы өмірінің кейбір сәттерімен танысасыз. Зерттеуші антрополог Гүлзат Баялиева осында туып-өскен және сізді өзінің туған ауылымен таныстырады.
Бұл бөлімде бос кеңістікті толтыру, «қолға үйрету» табиғаты туралы кеңестік дискурстың тақырыптары («Нарынға алаңдау» деректі фильмі), инфрақұрылымның жағдайы мен шекаралардың пайда болуы, ауылдағы әскери тақырыптары қысқаша қозғалады. Сонымен қатар, «Тұлға» бөлімінде адамдар мен ресурстардың үнемі көші-қоны туралы «Ағындар» арт-құрылысын көруге болады.
Жеті жолдың қиылысында
Шамалды-Сай ауылы бірнеше су электр станцияларын салуға тікелей қатысқан гидроқұрылысшылар қаласы болып саналады. Бірінші Нарын өзенінде – Үш-Қорған, Күрп-Сай, Тоқтогул, Таш-Көмір, Шамалды-Сай. Үш-Қорған ГЭС-нің ақсақалы – Нарын каскадының тұңғышы. Егер 1960 жылдары құрылыс жылдары ол «ең қуатты» деп аталса (180 МВт), қазір ол елдегі ең қуатты су электр станцияларының бірі болып саналады. 1956 жылы Нарын өзенінде алғашқы су электр станциясының құрылысы үшін уақытша салынған Шамалды-Сай кеңеюін жалғастыруда. 1990 жылдары КСРО ыдырағаннан кейін жергілікті зауыттардың жабылуына және өнеркәсіптің құлдырауына қарамастан ауыл өзінің даму жолын тапты. Бар-жоғы 3000 адамға арналған Шамалды-Сай қазір 18000-нан астам адамға қызмет көрсетеді. Бұрынғы өнеркәсіптік қаланың жетістігі оның географиялық орналасуымен байланысты – жергілікті тұрғындардың өздері оны “жеті жолдың қиылысында” деп атайды
. Шамалды-Сай аумақтық басқармасы Таш-Көмір қаласына бағынады және көршілес 6 ауылға қызмет көрсетеді: Шамалды – Сай, Теңдік ауылы, с. Құдық – Сай, с. Қызыл – Алма, Қашқұлақ – Сай ауылы, Chuyyt – Сай. Жалпы аумақта 18000-нан астам адам тұрады. Шамалды-Сай ауылы Жалалабат облыс орталығы – 110 км, Таш – Көмір қаласынан 34 км қашықтықта орналасқан.
Шамалды-Сай қарбыздары
Еліміздің басқа аймақтарында Шамалды-Сай атауы қарбызбен байланысты. 2000 жылдардан бастап «шамалды-сай» қарбыздары брендке айналып, Қырғызстан астанасына жеткізіліп тұрады. Шындығында, бұл қарбыздар Шамалды-Сайда емес, көршілес Қызыл-Жар, Қызыл-Туу ауылдарында жаппай өседі. Сол жерден олар қарбыздың алғашқы маусымын ашып, бүкіл аймаққа таралды. Шамалды-Сай қарбыздары Шамалды-Сай ауылының алдындағы учаскедегі Ош-Бішкек тас жолының бойындағы қауын-қарбыз базарына байланысты атала бастады. Басқа облыстардың тұрғындары ұзақ жолды қысқарта отырып, жазда тәтті және арзан «шамалды-сай» қарбыз сатып алу үшін осында тоқтайды.
«Шамалды-Сайда желден басқа ештеңе болған жоқ»
«Шамалды-Сай» атауы қырғыз тілінен аударғанда «желді алқап» дегенді білдіреді. Қарт тұрғындар ата-аналарының естеліктерінен жел ат пен шабандозды көтере алады дейді. Қазірдің өзінде қатты жел электр сымдары мен ағаштарды үзуі мүмкін. Жаңарту және бос орынды толтыру туралы кеңестік дискурспен байланысты басқа да жергілікті естеліктер бар. Тұрғындар Шамалды-Сайда желден басқа ештеңе болмағанына сенімді. Көпшілік мұнда «қаңырап қалған», бөгет салынбай тұрып «адамның ізі» болмағанын баса айтады. Мұндағы өмір, олардың пікірінше, 1956 жылы кеңестік электрлендіру жобасы басталғаннан кейін ғана пайда болды.
Бұл шынымен солай ма? Иә, өмір мен урбанизацияның дамуы Нарын өзенінде алғашқы – Үш-Қорған су электр станциясының салынуына байланысты басталды. Бірақ осы күнге дейін желден басқа бірдеңе болған шығар? Бос кеңестік пен «адамның іздерін» қарастырайық. Ауылға кіре берісте өрістердің бойында рельстер бар, олар әлі де сол жерде. Кейде вагондары бар өндірістік пойыз олар арқылы өтеді. Көріп отырғаныңыздай, мұнда желден басқа заттар, оның ішінде адамдар да болған. Бұған Таш-Көмір – Үш-Қорған теміржол желісінде орналасқан аттас «Шамалды-Сай» теміржол вокзалы дәлел (1936). Сол жылдары салынған және ішінара аман қалған және әлі күнге дейін өмір сүріп жатқан казармалар. Су электр станциясының құрылысы басталғанға дейін де адамның іздері болған, ал казармалар мен теміржолдан басқа Жедігер тайпасының жергілікті шайқастар туралы ел ишинде әңгімелері қалган. 18-19 ғасырда жергілікті батыр Базыл батырдың ауызша тарихында баяндалғандай, Шамалды-Сай алқабы арқылы Нарын өзенінде таяз жерлер болған. Адамдар осында жиналып, малды суарып, түнеуге өздері орналасқан. Сол жағалаудағы тайпалар, атап айтқанда «жедигер» өзбек базарларына жету үшін Шамалды-Сай өзенінен өткен. Оң жағалаудың тұрғындары – саруу тайпалары мен Таластың тумалары – Нарын өзенінен Шамалды-Сай қорғаны арқылы Жедігерлер оқиғаларына уласады.
Ішетін су
Көптеген Орта Азия аймақтарындағыдай Шамалды-Сай мен оның төңірегінде ауыз су мәселесі өзект болып тұр. Дәлірек айтсақ оған қол жеткізу. Көп жағдайда бұл инфрақұрылым мен сумен жабдықтауды ұйымдастыруға байланысты. Ауылдың жергілікті тұрғындары үнемі судың болмауына және тоқтап қалуына уйренген. Көптеген жылдар бойы су аптасына бір рет сәрсенбіде өшіріліп тұратын. Бұл үнемі «тазарту-су-құрылыс» жұмыстарымен түсіндірілді. Сантехникалық жүйе күрделі жөндеуді қажет етеді. Сумен жабдықтау желісі 1957 жылы және тек Шамалды-Сайдың орталық учаскелерінде жүргізілді. Бүгінде оның 80 пайызы тозған. Суды сүзгісіз ішу тікелей Нарын өзенінен келеді. Су туралы тұрғындар әр түрлі айтады. Көпшілік судың тазартылғанын және оның сапалы құрамы қандай екенін білмейді. Жақын ауылдардың көпшілігі сумен қамтамасыз етілмегендіктен, оларды суды цистерналарға, шелектерге тікелей Нарыннан жинап жинауға мәжбүр етеді. Егер 90-жылдары Теңдік ауылында иінағаш қолданылса, қазір оларды есектер немесе көліктер тасымалдайды. Суды үнемді пайдалану үшін аулаларда құдықтар қазылып, хауз (жасанды су қоймасы) жасалады.
Шекаралар
Шамалды-Сай Өзбекстанның Үш-Қорған қаласымен тығыз байланысты болды. Жол қатынасы 1. Шамалды-Сай-Үш-Қорған станциясының филиалынан теміржол жолдары арқылы жүзеге асырылды; 2. жол (мақта пункті арқылы) және 3. Нарын өзені арқылы өтетін көпір (Қызыл-Жар ауылы). Тәуелсіздік алғаннан кейін Одақ ыдырағаннан кейін аумақтарды делимитациялау және демаркациялау жұмыстары басталды. Бұл бірден болған жоқ. Көптеген жылдар өтті, халықаралық әскери және шекарашыларды оқыту мен қаржыландыруға көмектесті. Ферғана аңғарының оңтүстік бөлігінен айырмашылығы, онда көптеген сипатталмаған территориялар мен қақтығыс аймақтары бар, Шамалды-Сайда даулы аймақтар жоқ. 2000 жылы діни экстремизмге және «Баткен оқиғаларына» байланысты Өзбекстан үш-қорғанға жол қазып, сымдар салып, жолды жауып тастады. Көпір бұзылды. Шамалды-Сай Өзбекстаннан толық таттанған. Жергілікті интернационалдық отбасылар ажырасудың қиын жылдарынан өтті. Олар туыстарымен қауышу үшін қоныс аудару немесе қоныс аудару туралы шешім қабылдауы керек еді. 2003 жылы ауылда шекара қызметі пайда болып, әскери күштер орналастырылды. Бүкіл Джалал-Абад облысы бойынша Шамалды-Сай шекара қызметінің бас штабын құру туралы шешім қабылданды. Осылайша, қараусыз қалған бұрынғы № 108 кәсіптік-техникалық училищесі шекарашыларға арналған баспанаға айналды, ал автобаза әскери күштердің штабына айналды. Олар гидроэлектростанцияларды қоса алғанда ерекше қорғалатын аумақтар болып саналады. Бүгінгі күнде ауылда әскери және шекарашылардың күтпеген жерден пайда болуы әдеттегі және өздігінен көрінетін құбылысқа айналды.
«Толқында» жұмысы Шамалды-Сай мен Мәскеу қалалары арасында жүріп жатқан түрлі толқындарды циклдік құрылымда ұсынады. Бұл екі алыс қала біздің заманымыздың үлкен жобаларымен байланысып жатыр. Шамалды-Сай ауылы 1956 жылы Үш-Қорған су электр станциясын (Нарын өзенінің «тұңғышы») салу нәтижесінде пайда болды. 1914 жылдан бастап бұл аймаққа алғашқы зерттеушілер келді.
Ал 1956 жылдан бастап Ресейден, атап айтқанда Мәскеуден ауылды, зауыттарды және Үш-Қорған су электр станциясын тұрғызуға жұмысшы күш жіберілді. Келесі толқын ретінде Мәскеудің Шамалды-Сайды тапшы және импортталған тауарлармен қамтамасыз етуін қарастыруға болады – 1970 жылдар оның алтын кезеңіне айналды. Кеңес жүйесі құлағаннан кейін ауылдың экономикалық жүйесі құлдырады. Ауылдың өркендеуінің және ондағы еңбек қызметінің негізгі тірегі болып табылатын зауыттар жабылды.
Бұл жағдайлардан кейін жергілікті тұрғындар экономикалық бейімделу үшін әртүрлі қызмет түрлерімен айналысып көрді: нарықтық сауда, ауыл шаруашылығы, еңбек көші-қоны (негізінен Мәскеуге). Мәскеу Шамалды-Сай ауылының жаңа өміріне де қатысты, себебі Мәскеуде жүрген еңбек мигранттары тапқан ақшаларын үйіне Шамалды-Сайға жібереді.
Дереккөздер: Мұрағаттық фотоқұжаттар: Қырғызстан Республикасының орталық кино-фотоқұжаттар мұрағаты, Өзбекстан Республикасының кино-фотоқұжаттар орталық мұрағаты, Үш-Қорған су электр станциясының музейі (Шамалды-Сай, Қырғызстан), Шамалды-Сай ауылының отбасылық альбомдары. Мерзімді басылымдар: А. Осмонова атындағы Қырғызстан Республикасының Ұлттық кітапханасы: Советская Киргизия 1 апреля, 1962 #78 (10158); Советская Киргизия 1 ноября, 1962 #259 (10339); «Ленин жолу», 09.01.1962 Қазіргі уақыт: Авторлық суреттер, «Одноклассники» әлеуметтік желісінде «НарынГЭС – Шамалды-Сай» онлайн платформасындағы авторлық фотосуреттер; «Одноклассники» әлеуметтік желісіндегі АБВГ АБВГ белсенді қолданушының фотосуреттері.
Даңқты Нарын, қатерлі Нарын, немесе Нарын – біздің болашақ байлығымыз ба?
Қырғызстанның таулары көбінесе Орта Азияның ауылшаруашылық оазистерінің «су мұнарасы» деген атаумен белгілі. Бірақ, бұл биік тау аңғарының бірнеше жүз шақырымнан астам жерінде Нарын ағысы тік жартастар мен құламалар арасында терең алқап қалыптастырған.
Бұл шын мәнінде Нарын суының кішкене бөлігі ғана суаруға немесе ауызсу ретінде пайдалануға қол жетімді екендігін көрсетеді. Өзеннің айтарлықтай терең орналасуынан, кейде көзге көрінбейді.
Мұнда сан алуан халықтардың өмір сүргендігі, сондай-ақ Қытаймен белсенді жүргізілген сауда қарым-қатынасы туралы көптеген тарихи деректер болғанымен, Нарын өңірі көбінесе «дамымаған», сонымен бірге «шынайы қырғыз» аймағы ретінде қабылданады. Көшпелі мал шаруашылығының маусымдық көші-қон процесі 200 шақырымға дейін созылады және ол қазіргі заманның стандарттары бойынша ауқымды көші-қон санатына жатады. Бұл экономиканың негізін құрайды.
Орталық Азияның кез-келген елдерінде секілді, отбасылар өздерінің бір мүшесін еңбекақысы тұрақты жұмысқа орналастыруға немесе оларды шетелге табыс табуға жіберуге тырысады. Жергілікті тұрғындар мал өсіруден басқа егін шаруашылығымен де айналысады: маңызды дақылдардың бірі картоп, әсіресе мал басы аз кедей отбасылар үшін өте маңызды. Нарын мал өсіретін аймақ ретінде танымал болғанымен, бұл аймақта Х ғасырда жүргізілген суғару жүйесінің қалдықтары кездеседі. Егінді суғару мәселесінде билер арасындағы жанжалдардың маңыздылығы соншалық, олар жүздеген жылдар бойы халықтың жадында сақталып қалған. Су пайдаланушылар қауымдастығы арқылы суды бөлудің қазіргі тәжірибесі жиі сынға алынады. Көптеген фермерлер оларды бюрократияның қажетсіз және қымбат деңгейі деп санайды.
Жергілікті тұрғындар Нарын өңірін сипаттағанда, әдетте, сары майы мен етімен танымал Сонкөл сияқты биік таулар мен жайылымдарды айтады.
Нарын өзенінің өзі әдемі немесе құнды нәрсе ретінде сирек айтылады. Кейде адамдар «су – біздің алтынымыз» деп мақтанышпен мәлімдейді және су бөгетінің жоқтығынан бұл байлығымыз босқа сарқылып жатқанын айтып ренжиді. Нарындықтардың көпшілігі өзен бойына тізбектелген су қоймаларын салуды қолдайтын еді, себебі, қатал қыс пен электр қуатының жиі үзілуі халық өміріне қиындық тудыруда. Алайда, 2016 жылдан бері Жоғарғы Нарын ГЭС каскадын салу жөніндегі орыс-қырғыз жобасы тараптардың өзара айыптауларына байланысты тоқтап тұр. Тянь-Шаньдағы мұздықтар климаттың өзгеруіне байланысты тез еріп жатыр. Осыған байланысты ел көкейінде жүрген «жаңа бөгеттер шынымен арзан электр қуатын бере ала ма?» деген сұрақтың әлі шешімі табылмады. Сондай-ақ, бөгеттер белсенді сейсмикалық аймақта талап етілетін жоғары қауіпсіздік стандарттарға сәйкес салына ма, жоқ па?» деген алаңдаушылық бар.
Балық
Балықтардың көптігіне қарамастан, бұл Сырдария бойындағы халықтармен салыстырғанда, Нарынның жергілікті тұрғындары үшін маңызды тамақ өнімі емес. Нарын тұрғындары балықтардың бір кездері «су құрттары» деп аталып, тек аштық кезеңінде тамақ саналғанын еске түсіреді. Балық аулау – бұл көпірлердің астына жасырынған құбыжық балықтар туралы қызықты оқиғаларды ұнататын ер балалар мен ересектердің хоббиі.
Нарын қаласында өзеннің қуатты ағыны екі метрлік тосқауылдар арасынан ағып өтеді, сол себепті тек бірнеше жерде ғана аяғыңызды өзенге батыруға болады. Жылдам қозғалатын су көбіне адам өмірін алып жатады, осыған байланысты Нарын «қанды өзен» деп аталып кеткен. Сондықтан қала тұрғындары көбінесе өзенге назар аудармайды. Өзен бойында Орталық Азияның басқа қалаларында сияқты, мысалы, Худжандта (сілтеме), салқын жағалауы жоқ. Өзенге жақын орналасқан үйлердің терезелері күркіреген судан аулақ болу үшін көшелерге қаратылған. Алқаптағы ауылдар таудың баурайында орналасқан, үйлер өзенге қаратылып, бірақ одан алыстау жерге салынады. Әдетте бұл қаланы және басқа ауылдарды өзеннің кері әсерінен қорғайды. Алайда, 2016 жылы бүкіл бақылаулар тарихындағы ең мықты құрғақшылықтан кейіңгі, рекордтық деңгейдегі ең ылғалды жыл болды. Жауын-шашынның көп мөлшері мен қардың еруі жолдарды да, көпірлерді де шайып жіберді. Жергілікті тұрғындар айтқандай, жолдар мен көпірлерді «өзен жұтып қойды». Сондықтан су ресурстарына бай өзен кейде жергілікті тұрғындарды кедейлендіруі мүмкін.
Көпірлер
Қазір, Нарын-Сырдария өзендері бойында салынған көпірлер «көрнекті» ғимараттар қатарына жатпайды. Бұл Сан-Францисконың Алтын қақпасы немесе өзге де әйгілі көпірлерге ұқсас емес.
Олар ешқандай идеологиялық функцияларды орындамайды, туристік көрнекіліктер ретінде де пайдаланылмайды. Негізінен бұл көпірлер инфрақұрылым нысандары ретінде пайдалану үшін салынған. Дегенмен, Нарынның басты көпірінің астында үлкен құбыжық балықтар тіршілік етеді деген қауесет бар. Бетон көпірдің жанында тақтайлар мен темір арқандардан тұратын аспалы немесе «шайтан көпірі» орналасқан. Тақтайлар мен темір арқандар көпірді Нарынның дауылды толқындарынан қорғап тұрады және бұл көпірдің үстімен дорбалары бар әйелдер өтеді.
Көпірлер адамдарды өзеннен тәуелсіз етіп, одан қауіпсіз өтуін қамтамасыз етеді. Өзеннен өтудің қаншама сәтсіз әрекеті, көпір салынбай тұрып қаншама жанның суға кетуі, қаншама бас ірі қара мен жарма қаптары жоғалғанын қазір тек болжай аламыз. Көпір салудың маңызыдылығы соншалық, оның атауына сол көпірдің құрылысын қаржыландырған немесе оған бастамашы болған адамдардың аты берілген. Көпірлердің де қирап жатқанына қарамастан, жер мен жолды су «жұтады» деген пікірлер жиі айтылады.
Нарын облысындағы Ақ-Сай өзені арқылы өтетін бұл шалғай көпір бірнеше жыл бұрын бұзылған. Осыған байланысты жергілікті тұрғындар үшін маңызды ыстық бұлақ пен қасиетті орыннан (мазардан) ажыратылған.
Қиялданған көпір өмірбаяны
1840 жылдың көктемі. Нарын бойындағы орманды алқаптар балталардың дауысына толы. Ер адамдар етік киіп, қырық метрлік Тянь-Шань шыршаларын кесіп жатыр. Олар бөренелерді өзенге апарып, қабығын аршып алады. Үлкен бөренелер күз бен қыс бойы кебеді. Нарын өзені қатқан кезде ер адамдар қайта келіп, жегілген жылқылар арқылы өзен бойымен төменге қарай 20 шақырым жерге Торугарт асуына апаратын Ат-Башы алқабына бөренелерді тасымалдайды. Мұнда, Нарын өзенінің ең тар иінінде олар бірінен соң бірі бөренелерді көтеріп, жаңадан жол жасайды.
Қазір мен пішінге ие болып, судың үстінде созылып жатырмын. Мен жаңа керуетіме орналастым, бөренелерім арқанға бейімделіп, олар күн сәулесінде күңгірттене бастады. Менің астымдағы өзеннің қозғалысы мұздың жылжуынан басталады. Жаз мезгілі басталысымен қарлығаштар ұяларын менің қолыма салады, ал Нарын болса менің ішімді суытады. Түнде тышқандар мен егеуқұйрықтар менің бөренелерімнің үстімен жүріп, адамдар қалдырған үгінділер мен жануарларға тиелген сөмкелерден түскен дәндерді іздейді. Түйе керуендеріне енді өзеннен төмеңгі бағытта Қоқандықтардың Құртқа бекінісіне қарай (бұл жерде өзен жағасы жайылмалы орманды құрайды) 50 шақырым жүрудің қажеті жоқ.
Үркіген жануарларды айдаған керуендер мен арқылы өтеді. Егер жануарлар дүрбелеңге түссе төмендегі Нарынның толқыған суларына түсіп кетеді. Бұл көбінесе қойлар, лақтар және жылқыларда болатын жағдай. Жергілікті тұрғындар бұл өзенді «қанды өзен» дейді. Өзен бауырына алса, сені ешқашан босатпайды. Ол сені ұстап алса, ол ешқашан берілмейді. Менің бөренелерім күн сәулесіне күйіп, қақыраған қыста шытынап кетеді. Бірақ жергілікті билер Қашқардан келген сауда-саттықты қадағалап, одан пайда көре алу үшін мені әр көктемде жақсы жөндеуден өткізіп отырады.
1869 жыл. Мұнда бұрын келмеген жаңа адамдар келді. Олар форма киеді және басқа тілде сөйлейді. Жол қиындап барады, сарбаздар мен әскери адамдар алға-артқа адымдап жүр, мені бірінші рет күндіз-түні қатты күзетті. Сарбаздар бөренеден жертөлелер салып жатыр. Форма кигендердің бірі өзінің көмекшісімен менің бөренелерімді мұқият өлшеп, барлық мәліметтерді дәптерге жаза бастады. Қыстың бір күні таңертеңгі уақытта мені бөле жөнелді. Олар мені қайта құрастырып, бұл жолы тіректерді, көтеруші бөренелер мен ағаш қоршауларды нығайтты. Өзімді сергек сезіндім, маған жаңа түрім ұнайды. Енді мен ауыр арбалардың өтуіне төтеп бере аламын.
Бірте-бірте сарбаздар казармасы шағын тұрғын үйлермен және казармаға азық-түлік пен жұмыс күшін қамтамасыз ететін көшпелі киіз үйлермен қоршалып жатыр.
Мен арқылы хабаршылар үнемі жүріп өтеді және маған олар әрдайым қолдары бос емес кейіпте көрінеді. Қазір «Нарын» деп аталатын бұл жердің комендантымен аймақтағы ең ықпалды адамдар кездесуге келеді.
1916 жыл. Мен арқылы қозғалу жылдамдығы өзгеріп келеді. Мен арқылы өтуге асыққан адамдардың арасында ашу-ыза пен қорқыныш сезіледі. Олардың кейбіреулері жарақат алған, көптеген отбасылар жеке заттарымен өтіп жатыр. Олар Қытайға өтетін асу арқылы қашпақшы. Кейбіреулері бақылау бекетінде тұтқындалуда. Кейбіреулері болса өзеннен өтудің құпия және сонымен бірге қауіпті жолдарын тапқан. Көп ұзамай казармаға жаңа форма киген жаңа адамдар келді. Енді адамдарға менің арқамнан өту үшін ақы төлеудің қажеті жоқ, бірақ бақылау бекеті әлі де бар. Жаңа толқу пайда болды, бірақ сонымен бірге сенімсіздік бар, ал кейбір ескі басшылар енді менің тақтайларымды баспай жүр.
1960 жыл. Мен мұнда жүз жылдан астам уақыт болдым. Енді мені және Нарынның ортасындағы бесігімді өлшеуге келген адамдар мені қайтадан қатарға тұрғызу үшін ағаш қолданбайды. Олар темір бөрендер мен үлкен бетон плиталарын әкелген, өзенді бетон аркасымен жауып жатыр. Жолдың жанында жаяу жүргіншілерге арналған жол бар, жаныма газ құбыры мен электр желілері тартылған. Мен бұдан әрі мобильді емеспін және бұрыңғы бөренелер сияқты жөндеу оңайға соқпайды. Бірақ мен жыл сайын медициналық тексеруден өтіп тұрамын, себебі мен Қытай шекарасына қауіпсіз кіруді қамтамасыз етемін. Менің үстімнен Нарыннан шыққан қой мен жүн, май мен сүт тасыған жүк көліктері өтіп жатыр. Сол жүк көліктері асулар арқылы аяқ киіммен, сабынмен, балалар мектептеріне арналған кітаптармен және өзеннің екі жағалауындағы хрущевкаларды (1960 жылдары салынған панельді тұрғын үйлер) қоныстанған жаңа адамдармен оралып жатыр.
Балалар саны көбейді. Олар менің жанымдағы жағалауда балық аулағанды жақсы көреді, бірақ, олардың ата-аналары мұны білсе, олар ашуланып, балаларға суға бармаңдар – деп ұрсады. Кейде түн уақытында менің қоршауыма көтеріліп, менің астымдағы суға құлайтын бақытсыз адамдарды көремін.
Жасжұбайлардың видеоға түсу сәті, 2018 жылдың шілдесі.
2016 жыл. Біраз уақытқа дейін жүк машиналары темір сынықтарын тасып жүрді, бірақ бұл ағым төмендей бастады. Алайда, пластик пен электронды тауарлар, киімдерге толы гүрілдеген жүк көліктері күндіз-түні менің үстімнен өтіп жатыр. Тасымалдау контейнерлерінің құпиялары бар. Бірақ олардың ешқайсысы Нарында ашылмайды, барлығы Бішкекке барады. Қазір менің үстімнен өтіп бара жатқандардың ішіндегі ең таңқаларлығы – ашық түсті синтетикалық киімі бар, велосипедтер мен мотоциклдердегі жұптар немесе шағын топтар. Көбіне олар нарындықтармен бір тілде сөйлеспейді және үнемі айналаны суретке түсіріп жүреді. Менің бұрынғы достарым, тышқандар мен егеуқұйрықтар, керуендер жолындағы шашылған дәндерді енді жемейді, олар қазір лақтырылған балмұздақ орамаларын жалап жүреді.
Инсталляция (Кешкі астың қайта жасалған фотосуреті)
2548 жыл. Археология ғылымының докторлары Айдай Максатбекова, Жанн Фео де ла Круа, Дениз Назарова, Динара Каныбек кызы и Зуля Эсентаева сенсациялық жаңалық тапты.
Олар ежелгі Нарыннан 2350 жылмен мерзімделетін пластикалық ғасырдың жәдігерлерін тапты. Ғалымдардың пікірінше бұл жәдігерлер ата-бабаларымыз тұтынған пластикалық тағамның қалдықтарынан тұрады. Адамдар белгісіз себептермен үйлерін тастап кеткен, ал дастархандағы тағам сақталып қалған.
Бұл өтпелі кезең болды, бай адамдар қоршаған ортада жинақталған пластикті сіңіру үшін асқазанды өзгертетін операцияларға қаражат сала бастады, себебі экологиялық көріністер олардың арасында танымал болды. Зерттеушілердің пікірінше, органикалық тағам тұтыну – бұл адамның жалпыға бірдей құқығы екенін дәлелдейтін, сол уақыттағы жүйеге қарсы қозғалыс жүрген. Бірақ 2400 жылға дейін барлық адамдар ота жасатып, пластикалық тағамды өңдейтін асқазан алуға мүмкіндік алған.
