1840 жылдың көктемі. Нарын бойындағы орманды алқаптар балталардың дауысына толы. Ер адамдар етік киіп, қырық метрлік Тянь-Шань шыршаларын кесіп жатыр. Олар бөренелерді өзенге апарып, қабығын аршып алады. Үлкен бөренелер күз бен қыс бойы кебеді. Нарын өзені қатқан кезде ер адамдар қайта келіп, жегілген жылқылар арқылы өзен бойымен төменге қарай 20 шақырым жерге Торугарт асуына апаратын Ат-Башы алқабына бөренелерді тасымалдайды. Мұнда, Нарын өзенінің ең тар иінінде олар бірінен соң бірі бөренелерді көтеріп, жаңадан жол жасайды.

Қазір мен пішінге ие болып, судың үстінде созылып жатырмын. Мен жаңа керуетіме орналастым, бөренелерім арқанға бейімделіп, олар күн сәулесінде күңгірттене бастады. Менің астымдағы өзеннің қозғалысы мұздың жылжуынан басталады. Жаз мезгілі басталысымен қарлығаштар ұяларын менің қолыма салады, ал Нарын болса менің ішімді суытады. Түнде тышқандар мен егеуқұйрықтар менің бөренелерімнің үстімен жүріп, адамдар қалдырған үгінділер мен жануарларға тиелген сөмкелерден түскен дәндерді іздейді. Түйе керуендеріне енді өзеннен төмеңгі бағытта Қоқандықтардың Құртқа бекінісіне қарай (бұл жерде өзен жағасы жайылмалы орманды құрайды) 50 шақырым жүрудің қажеті жоқ.

Үркіген жануарларды айдаған керуендер мен арқылы өтеді. Егер жануарлар дүрбелеңге түссе төмендегі Нарынның толқыған суларына түсіп кетеді. Бұл көбінесе қойлар, лақтар және жылқыларда болатын жағдай. Жергілікті тұрғындар бұл өзенді «қанды өзен» дейді. Өзен бауырына алса, сені ешқашан босатпайды. Ол сені ұстап алса, ол ешқашан берілмейді. Менің бөренелерім күн сәулесіне күйіп, қақыраған қыста шытынап кетеді. Бірақ жергілікті билер Қашқардан келген сауда-саттықты қадағалап, одан пайда көре алу үшін мені әр көктемде жақсы жөндеуден өткізіп отырады.

1869 жыл. Мұнда бұрын келмеген жаңа адамдар келді. Олар форма киеді және басқа тілде сөйлейді. Жол қиындап барады, сарбаздар мен әскери адамдар алға-артқа адымдап жүр, мені бірінші рет күндіз-түні қатты күзетті. Сарбаздар бөренеден жертөлелер салып жатыр. Форма кигендердің бірі өзінің көмекшісімен менің бөренелерімді мұқият өлшеп, барлық мәліметтерді дәптерге жаза бастады. Қыстың бір күні таңертеңгі уақытта мені бөле жөнелді. Олар мені қайта құрастырып, бұл жолы тіректерді, көтеруші бөренелер мен ағаш қоршауларды нығайтты. Өзімді сергек сезіндім, маған жаңа түрім ұнайды. Енді мен ауыр арбалардың өтуіне төтеп бере аламын.

Бірте-бірте сарбаздар казармасы шағын тұрғын үйлермен және казармаға азық-түлік пен жұмыс күшін қамтамасыз ететін көшпелі киіз үйлермен қоршалып жатыр.

Мен арқылы хабаршылар үнемі жүріп өтеді және маған олар әрдайым қолдары бос емес кейіпте көрінеді. Қазір «Нарын» деп аталатын бұл жердің комендантымен аймақтағы ең ықпалды адамдар кездесуге келеді.

1916 жыл. Мен арқылы қозғалу жылдамдығы өзгеріп келеді. Мен арқылы өтуге асыққан адамдардың арасында ашу-ыза пен қорқыныш сезіледі. Олардың кейбіреулері жарақат алған, көптеген отбасылар жеке заттарымен өтіп жатыр. Олар Қытайға өтетін асу арқылы қашпақшы. Кейбіреулері бақылау бекетінде тұтқындалуда. Кейбіреулері болса өзеннен өтудің құпия және сонымен бірге қауіпті жолдарын тапқан. Көп ұзамай казармаға жаңа форма киген жаңа адамдар келді. Енді адамдарға менің арқамнан өту үшін ақы төлеудің қажеті жоқ, бірақ бақылау бекеті әлі де бар. Жаңа толқу пайда болды, бірақ сонымен бірге сенімсіздік бар, ал кейбір ескі басшылар енді менің тақтайларымды баспай жүр.

1960 жыл. Мен мұнда жүз жылдан астам уақыт болдым. Енді мені және Нарынның ортасындағы бесігімді өлшеуге келген адамдар мені қайтадан қатарға тұрғызу үшін ағаш қолданбайды. Олар темір бөрендер мен үлкен бетон плиталарын әкелген, өзенді бетон аркасымен жауып жатыр. Жолдың жанында жаяу жүргіншілерге арналған жол бар, жаныма газ құбыры мен электр желілері тартылған. Мен бұдан әрі мобильді емеспін және бұрыңғы бөренелер сияқты жөндеу оңайға соқпайды. Бірақ мен жыл сайын медициналық тексеруден өтіп тұрамын, себебі мен Қытай шекарасына қауіпсіз кіруді қамтамасыз етемін. Менің үстімнен Нарыннан шыққан қой мен жүн, май мен сүт тасыған жүк көліктері өтіп жатыр. Сол жүк көліктері асулар арқылы аяқ киіммен, сабынмен, балалар мектептеріне арналған кітаптармен және өзеннің екі жағалауындағы хрущевкаларды (1960 жылдары салынған панельді тұрғын үйлер) қоныстанған жаңа адамдармен оралып жатыр.

Балалар саны көбейді. Олар менің жанымдағы жағалауда балық аулағанды жақсы көреді, бірақ, олардың ата-аналары мұны білсе, олар ашуланып, балаларға суға бармаңдар – деп ұрсады. Кейде түн уақытында менің қоршауыма көтеріліп, менің астымдағы суға құлайтын бақытсыз адамдарды көремін.

2016 жыл. Біраз уақытқа дейін жүк машиналары темір сынықтарын тасып жүрді, бірақ бұл ағым төмендей бастады. Алайда, пластик пен электронды тауарлар, киімдерге толы гүрілдеген жүк көліктері күндіз-түні менің үстімнен өтіп жатыр. Тасымалдау контейнерлерінің құпиялары бар. Бірақ олардың ешқайсысы Нарында ашылмайды, барлығы Бішкекке барады. Қазір менің үстімнен өтіп бара жатқандардың ішіндегі ең таңқаларлығы – ашық түсті синтетикалық киімі бар, велосипедтер мен мотоциклдердегі жұптар немесе шағын топтар. Көбіне олар нарындықтармен бір тілде сөйлеспейді және үнемі айналаны суретке түсіріп жүреді. Менің бұрынғы достарым, тышқандар мен егеуқұйрықтар, керуендер жолындағы шашылған дәндерді енді жемейді, олар қазір лақтырылған балмұздақ орамаларын жалап жүреді.

Қырғызстанның Нарын өзенінің бойында, көбінесе ауыз сумен қамтамасыз ету немесе суғару инфрақұрылымдарының айналасы осындай ұранды қабырғалармен безендіріліп қойған. Кейбір адамдар судың тазалығына өте мұқият қарайды және суға түкірмеңіз, жуындыны суға төкпеңіз деген нұсқаулар берсе, ал өзгелері көлігін немесе кілемдерін өзен жағасында жуып жатады. Өзенде көліктер мен кілемдердің көп жуылуы Нарынға қаншалықты әсер етеді?

Нарын суының 11%-ы мұздықтардың ағыны есебінен, ал 35%-на дейін еріген қардың есебінен толтырылады. Нарын өзенінің бассейніндегі мұздықтарды зерттеу нәтижесінде 507 мұздық белгіленді, олар соңғы елу жыл ішінде өз массаларының 20%-на жуығын жоғалтқан. Көптеген тұрғындар Нарынның мұздықтарында жұмыс істейтін «Құмтөр» алтын кенішіне алаңдаулы. Көбісі Давидов мұздығында қараңғы бос жыныстар мен цианид натрий қалдықтарының фотосуреттерін көрген. Ел арасында кеніштен шығарылатын судың сапасына, «жер сілкінісі болған жағдайда цианид қалдықтарының көп төгілуіне әкеп соқса, не болады?» – деген алаңдаушылық бар. Кейбір жергілікті тұрғындар мұздықтарда алтын өндірісі болмауы керек дейді. Басқалары болса осы кеніштен көп табыс тапқысы келеді.

Аймақтық және жергілікті деңгейдегі су тапшылығы құрғақ климатқа байланысты емес, көбінесе сумен жабдықтау инфрақұрылымының жетіспеушілігімен және оның тозығы жеткендігімен байланысты. Сонымен қатар, құбырларды жаңалықтармен бөлісуге арналған кездесу орны ретінде қарастыруға болады. Бүгінде кейбір аудандарда су әр үйге беріліп жатыр. Бұл адамдардың көшеде кездесуі мен сөйлесу тәсілін қалай өзгертеді? Жастар мен келіндер құбырдағы байланыс платформасынан айырылып, нені жоғалтады?

Балықтардың көптігіне қарамастан, бұл Сырдария бойындағы халықтармен салыстырғанда, Нарынның жергілікті тұрғындары үшін маңызды тамақ өнімі емес. Нарын тұрғындары балықтардың бір кездері «су құрттары» деп аталып, тек аштық кезеңінде тамақ саналғанын еске түсіреді. Балық аулау – бұл көпірлердің астына жасырынған құбыжық балықтар туралы қызықты оқиғаларды ұнататын ер балалар мен ересектердің хоббиі.

Нарын қаласында өзеннің қуатты ағыны екі метрлік тосқауылдар арасынан ағып өтеді, сол себепті тек бірнеше жерде ғана аяғыңызды өзенге батыруға болады. Жылдам қозғалатын су көбіне адам өмірін алып жатады, осыған байланысты Нарын «қанды өзен» деп аталып кеткен. Сондықтан қала тұрғындары көбінесе өзенге назар аудармайды. Өзен бойында Орталық Азияның басқа қалаларында сияқты, мысалы, Худжандта, салқын жағалауы жоқ. Өзенге жақын орналасқан үйлердің терезелері күркіреген судан аулақ болу үшін көшелерге қаратылған. Алқаптағы ауылдар таудың баурайында орналасқан, үйлер өзенге қаратылып, бірақ одан алыстау жерге салынады. Әдетте бұл қаланы және басқа ауылдарды өзеннің кері әсерінен қорғайды. Алайда, 2016 жылы бүкіл бақылаулар тарихындағы ең мықты құрғақшылықтан кейіңгі, рекордтық деңгейдегі ең ылғалды жыл болды. Жауын-шашынның көп мөлшері мен қардың еруі жолдарды да, көпірлерді де шайып жіберді. Жергілікті тұрғындар айтқандай, жолдар мен көпірлерді «өзен жұтып қойды». Сондықтан су ресурстарына бай өзен кейде жергілікті тұрғындарды кедейлендіруі мүмкін.