Admin

Табиат, Шығу тегі 2019

Арал теңізі мен Нарын өзенінің әңгімелері, 2018 ж

Питер Кусак

Аудио

Көрмеге қойылған аудиожазбалар «Арал теңізі мен Нарын өзенінің хикаялары» жобасының бір бөлігі болып табылады. Жоба 1960 – 2018 жылдар аралығында үлкен уақыт кезеңін зерттейді. Бұл Арал теңізі біртіндеп жойылып, жартылай қалпына келе бастаған кезең. Нарын өзені Арал су ресурсының негізгі көздерінің бірі болғандықтан, бұл тарих үшін де маңызды. Питер Кузактың жобасы осы екі аймақта өзен, теңіз және қоршаған орта тудыратын судың таңғажайып алуан түрлілігіне бағытталған.

Ол сұрақ қояды: «Осы дыбыстарды тыңдау арқылы суды пайдалану мен теріс пайдалану туралы не білуге ​​болады?». және әңгімелер мен ұсынылған кеңестерге сүйенеді.

Tastubek, the Aral Sea, Kazakhstan.

Aral Sea Thunder (12:21) – camels, skipping, vital rain, village life
in the storm, May 19, 2013

Continue reading
Альтернатива, Шығу тегі 2019

Бәйтерек, 2019 жыл

Айбек Самаков, Зуля Есентаева, Нарынбек Қазыбеков, Динара Қаныбек кызы

Инсталляция

Қамыстың қалың бұталары Сырдария өзеннің атырабында, каналдар мен суару арналарында да кездеседі. Қамыс – жергілікті халықтың экономикалық жағдайында және шаруалығында да маңызды рөл атқарады. Жергілікті диалектте «пішен» деп аталатын жазғы қамыс малға жем ретінде қолданылады. Ал «Пашын» немесе «Шом» деп аталатын қысқы қамысты құрылыста қолданады. Үйлердің қабырғалары пашынмен толтырылады, ал тығыз қатарға салынған пашын байламдары керемет қоршау ретінде қызмет етеді. 

Қазіргі уақытта қысқы қамысты «ескі» немесе «заманауи емес» құрылыс материалы ретінде қабылдайтындар саны артуда. Мысалы, пашынмен тұрғызылған үйлерді банктер несиеге кепілдікке алмайды. Көпшілігі үйді күйдірілген кірпіштен және қоршауларды металл материалдармен тұрғыза бастаған. Мұндай өзгерістер «даму процесі» ретінде қабылданады, дегенмен дамыған елдерде экологиялық таза материалдардан салынған үйлер (мысалы, қамыс сияқты), кірпіштен немесе металл материалдардан салынған үйлермен салыстырғанда бағалы саналады. Біз, қамыстың бумасынан тәуелсіз Қазақстанның дамуының нышандарының символы болып табылатын «Байтерек» жасай отырып, қамыс құрылыс материалы болашақта лайық бағаланады деген ойды жеткізуге тырыстық.

baiterekup-1024x682-1.jpg
Табиат, Шығу тегі 2019

Көпірлердің айтылмаған тарихы, 2019

Жанн Фео де ла Круа, Дениз Назарова, Чолпон Жуманалиева, Айдар Жумабаев

Фотосуреттер

Көпірлер – сиқырдың кішкене бөліктері. Олар әрқашан мақсатты түрде салынады немесе жойылады. Көпірлер бір уақытта екі бағытты көрсететін жебелерге ұқсайды. Бірақ олар қамқорлықты қажет етеді және адамдар олармен әртүрлі тәсілдермен байланысады: көпірлерде сауда жүргізеді, серуендейді, көпірлер адамдардың жанұя болу процесіне куәгер болады. Нарын-Сырдария бойындағы көпірлердің салынуы мен қирауы өзеннің екі жағалауындағы халықтың қарым-қатынастарына әсер етеді. Әр көпірдің өзіндік тарихы бар.

Тоқтағұл аудан орталығы маңайындағы аспалы көпір құрылысы, 1960 жыл.

Құрылыс аяқталғаннан кейін көп ұзамай бұл көпірді Тоқтағұл су қоймасы басып қалды.

Қырғызстан Республикасының Орталық мемлекеттік кино-фотоқұжаттар мұрағаты

Көпір, 1944 жыл.

Бұл понтондық көпір Бекабад қаласына (Өзбекстан Республикасы) жақын орналасқан Фархад бөгетінің құрылысы кезінде қызмет етті.

Өзбекстан Республикасының Орталық мемлекеттік кино-фотоқұжаттар мұрағаты

Казарман ауылы маңайындағы Нарын өзені арқылы өтетін жаңа көпір, 1984 жыл. Қырғыз Республикасының Орталық мемлекеттік кино-фотоқұжаттар мұрағаты

Сырдария өзеніндегі паром, 2017 жыл (авторы Адхам Аширов).

Паром арқылы адамдар аралдағы егістіктеріне жетеді (Гулдинов ауылы, Наманған облысы, Өзбекстан Республикасы). 2016 жылғы паромның бағасы: жаяу жүргіншілерге – 700 сом (0,08 АҚШ доллары), жеңіл автокөлік – 3000 сом, жүк көлігі – 12000 сом. 

Бұл понтондық көпір Тәжікстандағы тарихи Ходжент қаласына жақын жерде, Сырдария бойындағы Қайрақұм бөгетін құрудың алғашқы қадамдарының бірі болды.

Нарын өзені бойындағы аспалы көпір

Көпірлер – берік қатынастар орнатуға, соның ішінде жеке тұлғалардың да, мемлекеттердің де жүргізетін шекаралық бақылау мен салықтық қатынастарды орнатуға ықпал етеді. Қырғыз Республикасының Орталық мемлекеттік кино-фотоқұжаттар мұрағаты

Автокөлік көпірі, 2017 жыл.

Ферғана алқабындағы Сырдария арқылы өтетін автокөлік көпірі ежелгі Ақсықан қаласының маңындағы мал шаруашылығы және ауылшаруашылығымен айналысатын аудандарды (Наманған облысы, Өзбекстан Республикасы) байланыстырады. Дегенмен, көпірлер адамдар арасында әрдайым байланыс орната бермейді: оларды күтуге жұмсалған жұмыс көбіне көрінбей қалады.

Ат-Башы өзеніндегі көпір, 1937 жыл.

Көптеген тау жайылымдарына көпір арқылы ғана баруға болады; егер көпір бұзылса, оның арғы жағындағы жайылымдар пайдаланылмай қалуы мүмкін. Қырғыз Республикасының Орталық мемлекеттік кино-фотоқұжаттар мұрағаты

9. Нарын қаласының панорамасы, 1968 жыл.

Нарында заманауи көпір салынбастан бұрын, бұл жер ұзақ уақыт Торығарт асуы арқылы Қытаймен сауда-саттықты бақылау пункті болған және бұл жерде патша гарнизоны орналасқан.

Қырғыз Республикасының Орталық мемлекеттік кино-фотоқұжаттар мұрағаты

10. Тасаттық – Алтай каналындағы құрбандық шалу рәсімі, 2019 жыл

Айбек Самаков

Тасаттық – бұл Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан (Қазақстан бөлігінде) ауыл тұрғындарының әр көктемде жүргізетін ұжымдық құрбандық шалу рәсімі. Мұнда адамдар ыңғайлы орын ретінде канал көпірін таңдаған. Бұл рәсім келесідей өтеді: судың мол болуын сұрап дұға еткеннен кейін сиыр (қой, жылқы, түйе малдары да сойылуы мүмкін) сойылады. Жануардың қаны өзен суымен араласуы керек. Жергілікті халық арасында өзеннің тынышталуына байланысты кейбір элементтері бар – халық адамдардың суға кетпеуін сұрайды, бірақ бұл элементтерді үстемдік ететін ислам дискурсы мақұлдамайды.

11. «Жоғалғаннан кейін жоқтың қадірін түсінесің». Базар-Қорған және Советское ауылдары (Базар-қорған ауданы) арасындағы апатты жағдайда тұрған көпірдің жалпы көрінісі, 1987 жыл. Қырғыз Республикасының Орталық мемлекеттік кино-фотоқұжаттар мұрағаты

12. Көпір, 2016 жыл.

Гүлзат Баялиева

Көпір Қызылжар (Қырғызстан) мен Үш-Қорған (Өзбекстан) ауылдарын байланыстыру үшін тұрғызылған. 2000 жылы Өзбекстан Республикасының билігі Баткен оқиғаларына және Өзбекстан Ислам қозғалысының белсенділігіне байланысты көпірді бөлшектеу туралы шешім қабылдады. Көпір әлі жұмыс істемейді, бірақ халық арасында көпірді қайта құру туралы әңгімелер тараған.

«Ленинабадқа 2500 жыл» 

Ежелгі Ходжент қаласы Сырдарияның сол жағалауында орналасқан, ал өзеннің оң жағалауы өмірге жарамсыз болып саналды. 1939 жылы Ходжентті дамытудың алғашқы «Бас жоспары» жасалды, онда жас сәулетші оң жағалауды дамытуды ұсынады. 1960 жылдары қала екі көпір арқылы Сырдарияның оң жағалауына қадам басты. Оң жағалауда жаңа шағын аудандар мен заманауи қалалық инфрақұрылымдар пайда болды. Жергілікті тұрғындардың көзқарастарында оң және сол жағалау әлі де өзгеше – сол жағалау тұрғындары өздерін ежелгі адамдар, ал оң жағалаудағы жаңа қоныстанушылар деп санайды. Адамдардың орналасуы жағдайы болашақ жұбайларын таңдауда да әсер етеді.

Дереккөз: Г.С. Верховский, Е.Д. Ротенштейн, Г.Х. Хайдаров, С.Ш. Марофиев. Ленин түні. Ифрон, Душанбе, 1986 жыл.

Шығу тегі 2019

Бірігу, 2019 жыл

Дениз Назарова
Визуалды күнделік
«Бірігу» тақырыбы Нарын-Сырдарияның әлеуметтік өмірін зерттеуден шабыт алған жобаның қалай пайда болғаны туралы айтады. Ғылыми жұмыстарының нәтижелерін көрме түрінде бөлісу мақсатында зерттеушілер суретшілермен бірігіп, Нарын өзеніне сапарға аттанды. 10 күндік сапар барысында біз бір-бірімізбен таныстық, ішкі қиялымыздарымыздың шекарасын кеңейттік. Нарын өзенін этнографиялық тұрғыдан қарастыра алдық және көптеген басқа оқиғаларды бастан өткеріп, олардың ең қызықты сәттері аталмыш күнделікте беріліп отыр.

Альтернатива, Ходженд, Шығу тегі 2019

Бөгде адамдарға кіруге тыйым салынған, 2019 жыл

Мохира Суяркулова, Назик Абылгазиева, Алтын Капалова, Оксана Капишникова, Айдай Максатбекова, Лия Созашвили, Ольга Щетинина, Зуля Эсентаева
Коллаждар

Мохира Суяркулованың пікірінше Ходжендтегі қалалық демалыс жағалауында және Қайраққұм су қоймасында орналасқан «жабайы» жағалауда (қазір уақытта, «Тәжік теңізі» атауымен белгілі), Сырдың жағасында орналасқан шайханаларда нарды ойнап отырған, балық аулап немесе жүзіп жүрген ер адамдар әйел адамдармен салыстырғанда «дұрыс» қылықты көрсетпейді.

Мохираны таңқалдырғаны, демалыс жағалуында ер адамдар тек іш киіммен жүруге қысылмайды, ал әйел адамдар болса толықтай киініп жүреді. Олар (әйелдер) жүзуді білмейді. Мохира жағалау киімін киюге ұялып, сыртқы киіммен жүзуге тырысып көрді. Сырт киім суланып, жүзуге кедергі келтірді. Әрине, әйел адамдардың жүзе алмайтыны таңқаларлық жағдай емес!


Тарихи тұрғыда суда жүзе білу немесе жузе білмеу қоғамдағы теңсіздікті көрсетеді. Көбіне әйел адамдардың ер адамдар пайдалана алатын өзен немесе өзге де суға байланысты ресурстар мен дағдыларға қолжетімділігі жоқ. Қолжетімділіктің болмауы және жүзуді білмеу әйелдер үшін жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін.
Жалпы айтқанда, Ходжендте әйелдер өзенде жеке қалса батып кетері сөзсіз. Соғды облысында суицид жағдайы ер адамдармен салыстырғанда әйел адамдардың арасында басымдырақ. Суицидтің негізгі себебі – қыздар мен әйелдерге қатысты зорлықтың көп болуында. Аталмыш коллаждардың бұл сериясы зерттеушінің жеке далалық байқауларының негізінде «Су сиқыршылары» тобымен жасалды.

Адам, Шамалды Сай, Шығу тегі 2019

Толқында, 2019 жыл

Гульзат Баялиева, Динара Каныбек кызы, Оксана Капишникова, Айдар Жумабаев, Дениз Назарова
Инсталляция, коллаж

«Толқында» жұмысы Шамалды-Сай мен Мәскеу қалалары арасында жүріп жатқан түрлі толқындарды циклдік құрылымда ұсынады. Бұл екі алыс қала біздің заманымыздың үлкен жобаларымен байланысып жатыр. Шамалды-Сай ауылы 1956 жылы Үш-Қорған су электр станциясын (Нарын өзенінің «тұңғышы») салу нәтижесінде пайда болды. 1914 жылдан бастап бұл аймаққа алғашқы зерттеушілер келді.

Ал 1956 жылдан бастап Ресейден, атап айтқанда Мәскеуден ауылды, зауыттарды және Үш-Қорған су электр станциясын тұрғызуға жұмысшы күш жіберілді. Келесі толқын ретінде Мәскеудің Шамалды-Сайды тапшы және импортталған тауарлармен қамтамасыз етуін қарастыруға болады – 1970 жылдар оның алтын кезеңіне айналды. Кеңес жүйесі құлағаннан кейін ауылдың экономикалық жүйесі құлдырады. Ауылдың өркендеуінің және ондағы еңбек қызметінің негізгі тірегі болып табылатын зауыттар жабылды.


Бұл жағдайлардан кейін жергілікті тұрғындар экономикалық бейімделу үшін әртүрлі қызмет түрлерімен айналысып көрді: нарықтық сауда, ауыл шаруашылығы, еңбек көші-қоны (негізінен Мәскеуге). Мәскеу Шамалды-Сай ауылының жаңа өміріне де қатысты, себебі Мәскеуде жүрген еңбек мигранттары тапқан ақшаларын үйіне Шамалды-Сайға жібереді.

Дереккөздер:
Мұрағаттық фотоқұжаттар: Қырғызстан Республикасының орталық кино-фотоқұжаттар мұрағаты, Өзбекстан Республикасының кино-фотоқұжаттар орталық мұрағаты, Үш-Қорған су электр станциясының музейі (Шамалды-Сай, Қырғызстан), Шамалды-Сай ауылының отбасылық альбомдары.
Мерзімді басылымдар: А. Осмонова атындағы Қырғызстан Республикасының Ұлттық кітапханасы: Советская Киргизия 1 апреля, 1962 #78 (10158); Советская Киргизия 1 ноября, 1962 #259 (10339); «Ленин жолу», 09.01.1962
Қазіргі уақыт: Авторлық суреттер, «Одноклассники» әлеуметтік желісінде «НарынГЭС – Шамалды-Сай» онлайн платформасындағы авторлық фотосуреттер; «Одноклассники» әлеуметтік желісіндегі АБВГ АБВГ белсенді қолданушының фотосуреттері.

p4-1024x781-1.jpg
орындар

Қазалы

Қазалы ауданы (Кызылорда облысы) Сырдария өзенінің төменгі ағысында орын алған. Ауданның халқы 80 мың, оның көбі Айтеке би кентінде тұрады. Кентте темір жол үлкен рөл ойнайды. Ауылдардың халқы күріш, мал шаруашылығы, пішен ору, балық аулау және бақшалықпен айналысады. 

Сырдың суы көбіне аяқ суға қолданылады, кезінде ауыз суға да қолданылған. 1963-1970 жылдары Басықара ауылында салынған Қазалы су бөгеті Сырдарияның суын ирригациялық арналарға бұрып тұрады. Арналардың көбі Одаққа (СССР) дейінгі уақытта кіші жүздің руларымен қазылып, солардың атымен аталып қалған. Одақ (СССР) кезінде сол арналар ирелендіріліп қазылған.

Сырдария Қаракұммен Қызылқұмның ортасындағы табиғи шекара. Қызылқұм Сырдария өзеннің оңтүстігінде орналасқан. Сырдария аймағы жалпысынан «сыр» деп аталып, Қаракұм жағы «қыр» деп аталынады. «Сыр елі» және «қыр елі» сияқты «сыр» мен «қырды» екі географиялық-әлеуметтік аймақ қатар ретінде қараса болады. «Cыр-қыр» деген сөздер көбінесе мәдени ерекшеліктерді сипаттау үшін қолданылады және әзіл мен аймақтық юморға себеп болады.

Адамдар Сырдария өзенін әр түрлі сипаттайды. Жергілікті тұрғындар Сырдарияны «табиғи» деп қабылдайды, бірақ сонымен бірге, жергілікті деңгейде өзен ирригациялық жүйелермен байланысты. Жергілікті тұрғындар гидротехникалық құрылыстар салуды қолдайды. Сонымен қатар өзен суын шамадан тыс пайдалану оның таяздануына әкеледі. Толық ағынды өзен өзіне деген құрмет сезімін арттырды, ал «реттелетін» өзенді онымен тікелей араласпайтын тұрғындар аз бақылайды. Ауызша тарих негізінен су тасқыны мен құрғақшылық туралы оқиғаларды қамтиды.

Қазалы бөгетінің құрылысы

2020 жылы Қазалы бөгеті өзінің елу жылдығын атап өтті. Сырдариядағы «екінші алып» деп аталған бөгеттің құрылысы 1963 жылы басталып, 1970 жылы аяқталды. 1939 жылы Одақ үкіметі Сыр бойында Қызылорда, Яна-Қорған және Қазалы бөгеттерін салуға шешім қабылдады. Алайда бұл бөгеттердің құрылысы әртүрлі себептермен кейінге қалдырылды. Мысалы, Қазалы бөгетін салудың жобалық тапсырмасы Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 1961 жылғы 15 ақпандағы No 165 қаулысымен бекітілген. Алайда, Қазақ КСР Мемлекеттік жоспарлау комитеті бұл бөгеттің құрылысын 1962 жылдың жоспарына енгізбеген.

Құрылыс 1963 жылы басталды. Бұл объектідегі құрылыс жұмыстарының бастапқы көлемі 13,2 миллион рубль болды. Сметаны түзету кезінде гидроэлектрлік кешендегі жұмыс көлемі 17,1 млн рубльді құрады, оның ішінде құрылысты монтаждау 14,5 млн рубльді құрады. Құрылыс көлемі бастапқы сметамен салыстырғанда 4 миллион рубльге ұлғайтылды. Бөгеттің құрылысын «Қызылордаводстрой» тресі жүргізді. Құрылыс кезінде құрылыс алаңы әрдайым цементпен, үлкен сұрыпты арматуралық болатпен және басқа кемшіліктермен уақытылы қамтамасыз етілмеген. 1969 жылы 8 желтоқсанда өзен жабылып, бөгетті уақытша пайдалану кезеңі басталды. Сырдария жабылған сәттен бастап 1970 жылдың 8 қазанына дейін ешқандай жағымсыз құбылыстар байқалмады, ал 1970 жылы бөгет пайдалануға берілді.

орындар

Худжанд

Худжанд – Тәжікстанның солтүстігінде орналасқан және Соғды облысының әкімшілік орталығы. Ол халық саны жағынан Тәжікстандағы Душанбеден кейінгі екінші орында тұр. 2019 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Худжандта 181 600 адам тұрған. Худжанд – Орталық Азиядағы ежелгі қалалардың бірі. Көптеген өзге ежелгі қалалар сияқты Худжандта өзеннің жағасында – бұл жағдайда Сырдария өзенінің бойында пайда болған.

Жоғарыда айтылып өткендей Худжанд өзендермен ұшырасқан қала, ал Сырдария болса – қала ішіндегі өзенге жатады. Бұл өзен қаланы дәл ортасынан Сол және Оң жағалауға бөліп, оның бейнелі, тарихи және моральдық географиясын айқындап тұр.

Худжанд қаласының негізі болған Сырдария өзені де, қаланың өзі де ұзақ жылдар бойы әртүрлі атаулармен аталған. Қалада, өзенде көптеген өзгерістер ұшырап отырған. Өзен инфрақұрылымындағы айтарлықтай өзгерістерді атап өтуге болады. Мұнда әр жылдары көпірлер мен су электр станциялары, ауылшаруашылық жерлерін суаруға арналған каналдар жүйесі, өнеркәсіптік кәсіпорындар салынған. Нәтижесінде қала мен оның айналасындағы жануарлар, өсімдіктер, экологиялық, экономикалық және әлеуметтік өмір де күрт өзгеріп отырған. Бұл облыстың өзі де әкімшілік тиесілігін бірнеше рет өзгертіп, бір мемлекет иелігінен екінші мемлекет иелігіне ауысып тұрған. Сондай-ақ, көші-қон, жаулап алулар және аймақтың саяси, экономикалық, әлеуметтік өміріндегі басқа өзгерістерге байланысты аймақтың тұрғылықты халқы да өзгерген.

Тарихи деректерге сүйенсек, осы аймақты жаулау кезінде Ескендір Зұлқарнайын (Александр Македонский) Худжанд қаласының негізін қалаған және бұл қала Александрия Эсхата (Алыстағы Александрия) деп аталған. Ресей империясының отарлау кезеңінде қала Ходжент деп аталған, ал кеңестік кезеңде 1936-1991 жылдар аралығында қаланың атауы Владимир Ильич Лениннің құрметіне Ленинабад болып өзгертілді. Өзен болса әр түрлі тарихи кезеңдерде Танаис, Яксарт және Сырдария деп аталды.

Ежелгі заман тарихшысы Флавий біздің заманымыздың екінші ғасырында: «Ол өзі [Ескендір Зұлқарнайын] Танаис өзенінде қала салуды және оған өзінің есімін беруге шешім қабылдады» – деп жазды. Ежелгі Худжанд сауда мен қолөнер орталығы болған. Жүк тасымалдауда Сырдария өзені пайдаланылды, оның бойында өзен кемелері жүрді. Оларға қызмет ету және Шаш пен Ферғана қалаларынан келген саудагерлер үшін өзеннің оң жағалауында, қалаға қарама-қарсы жерде сарайлар салынған. X ғасырдың географы Мукаддаси қаланы былай сипаттайды: «Худжанд – бұл қуанышты сәттер қаласы, бұл жақта одан жағымды қала жоқ, оның ортасынан өзен ағып жатыр және оған тау да іргелес …, оны данышпандар мен ақындар мақтайды». Худжанд туралы әйгілі Темір әулетінің ұрпағы және Үндістанның солтүстігіндегі Ұлы Моғолдар патшалығының негізін қалаушы – Бабырдың (Бабырнама) естеліктерінде де айтылады.

Өзен қаланы басқыншылардан қорғауда да маңызды рөл атқарды. 1220 жылы Худжандтың әкімі Темір Мәлік қаланы Шыңғыс ханның әскерлерінен қорғап қалады.

Ресей империясы қаланы жаулап алғаннан кейін Худжандтағы отарлық қоныс “Шахри нав” (Жаңа қала) атауын алды. Ресей империясының әскерлеріне Сырдария мен қала арасындағы тар жолақты аумақ берілді, ол қала бекінісінен өзен үстінен өткен ағаш көпірге дейін созылған. Бұл аумақ жиі су астында болатын. 1889 жылы теміржол станциясының жанындағы орыс ауданының көп болуына байланысты орыс ауылын құруға қосымша жер бөлінді.

“1866 жылдың 17-24 мамыр аралығында болған Худжанд қаласын қоршау және шабуылдың жоспары”

Ленин қаласы

1936-1991 жж. аралығында Худжанд Ленинабад немесе «Ленин қаласы» деп аталды. Кеңестік даму бағдарламасының маңызды бөлігі бүкіл елді электрлендіру жоспары болды. Орталық Азияда тау көздері бар өзендерде ірі су электр станцияларын салу жобалары инфрақұрылымдық кәсіпорындар ретінде ғана емес, сонымен бірге коммунизмді құру мақсатында табиғатты ауқымды түрлендірудің бөлігі ретінде сипатталды. Ерте кеңестік кезеңнің ресми дереккөздерінде, сондай-ақ 1960-шы жж. риторикада «жабайы өзендерді қолға үйрету» және «аш даланы бағындыру» туралы қаһармандық ұрандар аясында су электр станцияларын салу процесі сипатталған.

Жаңа бағытта. В. Пилпенюктің литографиясы. «Огни Нурека» кітабынан / Ред. В.И. Дашкевич. Душанбе: Ирфон, 1974 ж.

Ленинабад. Сырдарияның оң жағалауындағы Ленин ескерткіші. (Советтік Тәжікстаннан: Фотоальбом.

Душанбе: Ирфон, 1984).

Кеңес үкіметі кезінде қала «оң жағалауға қадам басты» – жаңа Социалистік Худжанд Сырдарияның бұрын адамдар тұрмаған жағына қарай өсті. Сырдарияның тау бөктеріндегі бөлігінде заманауи үлгідегі шағын аудандар салына бастады. Мукимов пен Мамаджанова «Худжандтың архитектуралық мұрасы» кітабында: «Әрине, жасыл алқасы бар саябақ аймағынан, бетонды «жейде» киінген жағалаудан, екі жағалауды қосатын әсем көпірлерден тұратын Сырдария – бұл бүкіл қаланың сәні, біртұтас қала құрылыс кешені» – деп жазады (1993, 32 б.).

Өзен және қоғам

Қоғамның алуан түрлі және ерекше формаларын, жариялылық (публичный) және құпия түрлерін қалыптастыруға өзен ықпал етеді. Тарихи дереккөздер Сырдария өзенінің Худжандтағы бөлігінде жергілікті тұрғындар көп уақыт өткізгенін көрсетеді. Мұнда алауханалар – ерлерге арналған қонақ үйлер мен жиналыс орындары салынды. Сондай-ақ қаланың ер адамдарына арналған демалыс орны ретінде қызмет ететін шайханалар да салынды. Бұл шәйханалардағы тапчандарда (су айдындары мен өзен жағалауларындағы ағаш сәкілер) ер адамдар көптеген уақытын өткізеді. Әдетте, моншалар да ерлерге арналып салынатын болған, шығыстың өзге елдерімен салыстырғанда әйелдердің моншаға түсуі мұнда едәуір шектеулі деңгейде. Бүгінде, Оң жағалаудағы қоғамдық жағажайда Худжандтың толығымен ер адамдардан тұратын шағын қауымдастығы жиналады, олар таң атқанда жағажайда кездеседі, жаттығулар жасайды, өзенде шомылады, кейін шай ішеді, шахмат пен нарды ойнайды, жаңалықтарымен бөліседі. Сонымен қатар, ер адамдар күндіз де, кешке де жағажайдан алыс емес жерде, өтіп бара жатқан адамдардың көздерінен жасырылған қала көпірінің астындағы көлеңкеде құпия майханада жиналады. Күн батқан кезде өзен бойында қармақтары мен қайықтары бар бірнеше жалғыз балықшыларды көруге болады, дегенмен көптеген адамдар жыл сайын балық санының азайып жатқанын айтып шағымданады. Әрі қарай, өзеннің жоғарғы жағында Худжанд тұрғындары мен қала қонақтары «Тәжік теңізінің» жағасында отбасылық демалысқа жиналады. Тәжік теңізі – 1956 жылы «Халықтар достығы» Қайырқұм су электр станциясының құрылысы нәтижесінде пайда болған жасанды су қоймасы. Осылайша, өзенмен өзара әрекеттесу және оның әр түрлі ресурстарына қол жеткізу гендерлік сипатқа ие.

Гендер және жүзу

2017-2018 жж. жазында Худжанд пен оның айналасындағы өзендер мен адамдардың өзара әрекеттесуі туралы далалық зерттеулері барысында Мохира Суяркулова ерлер мен әйелдер өзенмен әр түрлі әрекеттесетінін байқайды. Бұл көріністің бір мысалы ретінде ерлер мен әйелдердің жүзу қабілетінің айырмашылығын қарастыруға болады. Жүріс-тұрыстың айтылған да, айтылмаған да ережелеріне сәйкес, ер адамдар өзенде суға жүзуге арналған іш-киіммен немесе өзінің іш киімімен жүзе алады, ал әйелдер болса тәжіктердің ұзын көйлектері мен шалбарларын киіп ғана түседі. Әйелдер үшін қарапайымдылық пен пәктіктің гендерлік нормалары су аймағын қауіпті аймақ ретінде анықтайды. Мұнда гендерлік және әлеуметтік тәртіпке қауіп төнуі мүмкін, сондықтан ерекше сақтықты қажет етеді. Демек, іс жүзінде суға жақын барлық қоғамдық орындар – Сырдария жағалауындағы жағажайлар, бассейндер мен шайханалар тек ерлер кеңістігі болып саналады. Бұл жағдай әйелдердің жүзуді үйренуге мүмкіндігі жоқ екенін білдіреді, ал олардың «баруға болмайтын» жерлерде болуы әйелдердің беделіне айтарлықтай нұқсан келтіруі мүмкін.

«Тәжік теңізінің» (Қайраққұм су қоймасы) жағасындағы балалар. 2017 ж. Мохира Суяркулованың суреті

орындар

Фергана

Сырдария бойын мекендеген Ферғана алқабының тұрғындары мыңжылдық тарихында дәстүрлі экологиялық білімнің мол қабатын жинақтады. Бұл білімнің көп бөлігі сумен байланысты, өйткені суармалы егіншілік ғасырлар бойы қолданылып келген. Алайда, жағалаудағы экожүйелер соңғы жүз жылда нашарлады.

Дәстүрлі экологиялық білімнің қандай элементтері жергілікті халықтың суға және өзенге қатынасын көрсетеді? Мұнда жергілікті ертегілер, мифтер, мақал-мәтелдер, наным-сенімдер мен рәсімдер, сонымен қатар Ферғана облысының Дангар аймағындағы Хубби ата сияқты қасиетті жерлер бар. Бұл дәстүрлі білімді жеткізушілер – махалла, ақсақалдар, дехкандар, балықшылар, аңшылар және халық емшілері.

Мақал-мәтелдер

Әкең мираб болса да, арнаны тазалап, су іш.

(Отанг мироб бўлса ҳам, Ариқни тозалаб сув ич).

Бір дам арық қазады, одан мың адам ішеді.

(Бир киши ариқ қазир, Минг киши ундан сув ичар).

Сөз анасы – құлақ, су анасы – бұлақ.

(Гапнинг онаси — қулоқ, Сувнинг онаси — булоқ). 

Көктемде өзен тасып, еңбек адамның қадір-қасиетін арттырады.

(Дарё сувини баҳор тоширар, Одам қадрини меҳнат оширар). 

Жер – ана, суы – әке, жер – қазына, су – меруерт.

(Ер — она, сув — ота, Ер — хазина, сув — гавҳар. 

Жер иесі – құдай, су иесі- сұлтан.

(Ер оғаси — худо, Сув оғаси — султон).

Адам өмірі – өзен суы.

(Инсон умри — дарё суви). 

Алайда, Сырдария туралы әр ұрпақтың көзқарастарында айырмашылықтар бар. Аға ұрпақ өзенді «қасиетті», «құпия», «ана өзен», «ұлы өзен» деп қабылдауға бейім. Кең мағынада су көбінесе «тазарту» және «емделу» деп аталады және әртүрлі ауруларға емдік құрал ретінде қарастырылады. Екінші жағынан, жастар бұл нанымдарды білмейді немесе олар туралы түсініксіз түсінікке ие. Жергілікті тұрғындар жастардың суға байланысты наным-сенімдері туралы аз хабардар болуын 1980 жылдардан бастап Сырдариядағы су деңгейінің төмендеуімен және дәстүрлі экологиялық білімнің жоғалуымен байланыстырады. Оның үстіне, 1980 жылдардан бастап өзен ауыз су көзі ретінде пайдаланылмады (жергілікті тұрғындар оны тек суару мақсатында қолдана бастады). Суға деген сенімдер мен көзқарастарды жеткізу және өзендерді, өзендер мен арналарды таза ұстауды білдіретін «экологиялық мәдениетті» дамыту үшін жергілікті кәсіпкерлер мен фермерлер жастарға арналған жарыстар мен ойындар ұйымдастырады.

Аймақтағы негізгі дін ретінде ислам да суды ұтымды пайдалануға ықпал етеді. Жергілікті нанымдар мен аңыздар Ферғана алқабындағы судың басқа элементтермен қатар қасиетті саналғандығын көрсетеді. Жергілікті білімде су тек шөлді қандыратын құрал ретінде ғана емес, сонымен қатар емделу мен тазару көзі ретінде қарастырылады. Жалпы, Ферғана алқабындағы суға байланысты жергілікті білім мен нанымдарды символдық нанымдарға (тазалық, тазарту, емдеу және т.б.) және қолданбалы білімге (мысалы, суару әдістері) топтастыруға болады.

Сондай-ақ, балаларды Сырдария өзенінің атымен атайтын дәстүр бар. Сырдария, Сайхун, Дария сияқты есімдер Ферғана алқабында жиі кездеседі. Сондай-ақ Сырдарияның жағасында орналасқан Тепекұрған (Пап ауданындағы ауыл), Қалғандария (Мингбұлақ ауданындағы ауыл) және басқалар сияқты ауылдармен байланысты атаулар бар.

орындар, Шамалды Сай

Шамалды-Сай

Әлемдік елді мекендердің көпшілігі өзендер айналасында дамыды, өйткені олар қала өмірінде маңызды рөл атқарды. Су-экологиялық, биологиялық қана емес, сонымен бірге әлеуметтік мағынада да өмірлік маңызды зат болып табылады. Бұл әсіресе әлемдегі ең көп қоныстанған су қойнаулары болып табылатын өзендермен адамдардың өзара әрекеттесуінде байқалады. Адамдар сумен әрекеттескенде, су тек H2O молекуласы болудан қалады және басқа әлеуметтік элементтерге ие болады. Бұл бетте сіз Шамалды-Сайдың Нарын өзенінің маңындағы өмірінің кейбір сәттерімен танысасыз. Зерттеуші антрополог Гүлзат Баялиева осында туып-өскен және сізді өзінің туған ауылымен таныстырады. 

Бұл бөлімде бос кеңістікті толтыру, «қолға үйрету» табиғаты туралы кеңестік дискурстың тақырыптары («Нарынға алаңдау» деректі фильмі), инфрақұрылымның жағдайы мен шекаралардың пайда болуы, ауылдағы әскери тақырыптары қысқаша қозғалады. Сонымен қатар, «Тұлға» бөлімінде адамдар мен ресурстардың үнемі көші-қоны туралы «Ағындар» арт-құрылысын көруге болады.

Жеті жолдың қиылысында

Шамалды-Сай ауылы бірнеше су электр станцияларын салуға тікелей қатысқан гидроқұрылысшылар қаласы болып саналады. Бірінші Нарын өзенінде – Үш-Қорған, Күрп-Сай, Тоқтогул, Таш-Көмір, Шамалды-Сай. Үш-Қорған ГЭС-нің ақсақалы – Нарын каскадының тұңғышы. Егер 1960 жылдары құрылыс жылдары ол «ең қуатты» деп аталса (180 МВт), қазір ол елдегі ең қуатты су электр станцияларының бірі болып саналады. 1956 жылы Нарын өзенінде алғашқы су электр станциясының құрылысы үшін уақытша салынған Шамалды-Сай кеңеюін жалғастыруда. 1990 жылдары КСРО ыдырағаннан кейін жергілікті зауыттардың жабылуына және өнеркәсіптің құлдырауына қарамастан ауыл өзінің даму жолын тапты. Бар-жоғы 3000 адамға арналған Шамалды-Сай қазір 18000-нан астам адамға қызмет көрсетеді. Бұрынғы өнеркәсіптік қаланың жетістігі оның географиялық орналасуымен байланысты – жергілікті тұрғындардың өздері оны “жеті жолдың қиылысында” деп атайды

. Шамалды-Сай аумақтық басқармасы Таш-Көмір қаласына бағынады және көршілес 6 ауылға қызмет көрсетеді: Шамалды – Сай, Теңдік ауылы, с. Құдық – Сай, с. Қызыл – Алма, Қашқұлақ – Сай ауылы, Chuyyt – Сай. Жалпы аумақта 18000-нан астам адам тұрады. Шамалды-Сай ауылы Жалалабат облыс орталығы – 110 км, Таш – Көмір қаласынан 34 км қашықтықта орналасқан. 

Шамалды-Сай қарбыздары 

Еліміздің басқа аймақтарында Шамалды-Сай атауы қарбызбен байланысты. 2000 жылдардан бастап «шамалды-сай» қарбыздары брендке айналып, Қырғызстан астанасына жеткізіліп тұрады. Шындығында, бұл қарбыздар Шамалды-Сайда емес, көршілес Қызыл-Жар, Қызыл-Туу ауылдарында жаппай өседі. Сол жерден олар қарбыздың алғашқы маусымын ашып, бүкіл аймаққа таралды. Шамалды-Сай қарбыздары Шамалды-Сай ауылының алдындағы учаскедегі Ош-Бішкек тас жолының бойындағы қауын-қарбыз базарына байланысты атала бастады. Басқа облыстардың тұрғындары ұзақ жолды қысқарта отырып, жазда тәтті және арзан «шамалды-сай» қарбыз сатып алу үшін осында тоқтайды. 

«Шамалды-Сайда желден басқа ештеңе болған жоқ»

«Шамалды-Сай» атауы қырғыз тілінен аударғанда «желді алқап» дегенді білдіреді. Қарт тұрғындар ата-аналарының естеліктерінен жел ат пен шабандозды көтере алады дейді. Қазірдің өзінде қатты жел электр сымдары мен ағаштарды үзуі мүмкін. Жаңарту және бос орынды толтыру туралы кеңестік дискурспен байланысты басқа да жергілікті естеліктер бар. Тұрғындар Шамалды-Сайда желден басқа ештеңе болмағанына сенімді. Көпшілік мұнда «қаңырап қалған», бөгет салынбай тұрып «адамның ізі» болмағанын баса айтады. Мұндағы өмір, олардың пікірінше, 1956 жылы кеңестік электрлендіру жобасы басталғаннан кейін ғана пайда болды.

Бұл шынымен солай ма? Иә, өмір мен урбанизацияның дамуы Нарын өзенінде алғашқы – Үш-Қорған су электр станциясының салынуына байланысты басталды. Бірақ осы күнге дейін желден басқа бірдеңе болған шығар? Бос кеңестік пен «адамның іздерін» қарастырайық. Ауылға кіре берісте өрістердің бойында рельстер бар, олар әлі де сол жерде. Кейде вагондары бар өндірістік пойыз олар арқылы өтеді. Көріп отырғаныңыздай, мұнда желден басқа заттар, оның ішінде адамдар да болған. Бұған Таш-Көмір – Үш-Қорған теміржол желісінде орналасқан аттас «Шамалды-Сай» теміржол вокзалы дәлел (1936). Сол жылдары салынған және ішінара аман қалған және әлі күнге дейін өмір сүріп жатқан казармалар. Су электр станциясының құрылысы басталғанға дейін де адамның іздері болған, ал казармалар мен теміржолдан басқа Жедігер тайпасының жергілікті шайқастар туралы ел ишинде әңгімелері қалган. 18-19 ғасырда жергілікті батыр Базыл батырдың ауызша тарихында баяндалғандай, Шамалды-Сай алқабы арқылы Нарын өзенінде таяз жерлер болған. Адамдар осында жиналып, малды суарып, түнеуге өздері орналасқан. Сол жағалаудағы тайпалар, атап айтқанда «жедигер» өзбек базарларына жету үшін Шамалды-Сай өзенінен өткен. Оң жағалаудың тұрғындары – саруу тайпалары мен Таластың тумалары – Нарын өзенінен Шамалды-Сай қорғаны арқылы Жедігерлер оқиғаларына уласады. 

Ішетін су 

Көптеген Орта Азия аймақтарындағыдай Шамалды-Сай мен оның төңірегінде ауыз су мәселесі өзект болып тұр. Дәлірек айтсақ оған қол жеткізу. Көп жағдайда бұл инфрақұрылым мен сумен жабдықтауды ұйымдастыруға байланысты. Ауылдың жергілікті тұрғындары үнемі судың болмауына және  тоқтап қалуына уйренген. Көптеген жылдар бойы су аптасына бір рет сәрсенбіде өшіріліп тұратын. Бұл үнемі «тазарту-су-құрылыс» жұмыстарымен түсіндірілді. Сантехникалық жүйе күрделі жөндеуді қажет етеді. Сумен жабдықтау желісі 1957 жылы және тек Шамалды-Сайдың орталық учаскелерінде жүргізілді. Бүгінде оның 80 пайызы тозған. Суды сүзгісіз ішу тікелей Нарын өзенінен келеді. Су туралы тұрғындар әр түрлі айтады. Көпшілік судың тазартылғанын және оның сапалы құрамы қандай екенін білмейді. Жақын ауылдардың көпшілігі сумен қамтамасыз етілмегендіктен, оларды суды цистерналарға, шелектерге тікелей Нарыннан жинап жинауға мәжбүр етеді. Егер 90-жылдары Теңдік ауылында иінағаш қолданылса, қазір оларды есектер немесе көліктер тасымалдайды. Суды үнемді пайдалану үшін аулаларда құдықтар қазылып, хауз (жасанды су қоймасы) жасалады. 

Шекаралар 

Шамалды-Сай Өзбекстанның Үш-Қорған қаласымен тығыз байланысты болды. Жол қатынасы 1. Шамалды-Сай-Үш-Қорған станциясының филиалынан теміржол жолдары арқылы жүзеге асырылды; 2. жол (мақта пункті арқылы) және 3. Нарын өзені арқылы өтетін көпір (Қызыл-Жар ауылы). Тәуелсіздік алғаннан кейін Одақ ыдырағаннан кейін аумақтарды делимитациялау және демаркациялау жұмыстары басталды. Бұл бірден болған жоқ. Көптеген жылдар өтті, халықаралық әскери және шекарашыларды оқыту мен қаржыландыруға көмектесті. Ферғана аңғарының оңтүстік бөлігінен айырмашылығы, онда көптеген сипатталмаған территориялар мен қақтығыс аймақтары бар, Шамалды-Сайда даулы аймақтар жоқ. 2000 жылы діни экстремизмге және «Баткен оқиғаларына» байланысты Өзбекстан үш-қорғанға жол қазып, сымдар салып, жолды жауып тастады. Көпір бұзылды. Шамалды-Сай Өзбекстаннан толық таттанған. Жергілікті интернационалдық отбасылар ажырасудың қиын жылдарынан өтті. Олар туыстарымен қауышу үшін қоныс аудару немесе қоныс аудару туралы шешім қабылдауы керек еді. 2003 жылы ауылда шекара қызметі пайда болып, әскери күштер орналастырылды. Бүкіл Джалал-Абад облысы бойынша Шамалды-Сай шекара қызметінің бас штабын құру туралы шешім қабылданды. Осылайша, қараусыз қалған бұрынғы № 108 кәсіптік-техникалық училищесі шекарашыларға арналған баспанаға айналды, ал автобаза әскери күштердің штабына айналды. Олар гидроэлектростанцияларды қоса алғанда ерекше қорғалатын аумақтар болып саналады. Бүгінгі күнде ауылда әскери және шекарашылардың күтпеген жерден пайда болуы әдеттегі және өздігінен көрінетін құбылысқа айналды.

Толқында

Гульзат Баялиева, Динара Каныбек кызы, Оксана Капишникова, Айдар Жумабаев, Дениз Назарова
Инсталляция, коллаж

«Толқында» жұмысы Шамалды-Сай мен Мәскеу қалалары арасында жүріп жатқан түрлі толқындарды циклдік құрылымда ұсынады. Бұл екі алыс қала біздің заманымыздың үлкен жобаларымен байланысып жатыр. Шамалды-Сай ауылы 1956 жылы Үш-Қорған су электр станциясын (Нарын өзенінің «тұңғышы») салу нәтижесінде пайда болды. 1914 жылдан бастап бұл аймаққа алғашқы зерттеушілер келді.

Ал 1956 жылдан бастап Ресейден, атап айтқанда Мәскеуден ауылды, зауыттарды және Үш-Қорған су электр станциясын тұрғызуға жұмысшы күш жіберілді. Келесі толқын ретінде Мәскеудің Шамалды-Сайды тапшы және импортталған тауарлармен қамтамасыз етуін қарастыруға болады – 1970 жылдар оның алтын кезеңіне айналды. Кеңес жүйесі құлағаннан кейін ауылдың экономикалық жүйесі құлдырады. Ауылдың өркендеуінің және ондағы еңбек қызметінің негізгі тірегі болып табылатын зауыттар жабылды.


Бұл жағдайлардан кейін жергілікті тұрғындар экономикалық бейімделу үшін әртүрлі қызмет түрлерімен айналысып көрді: нарықтық сауда, ауыл шаруашылығы, еңбек көші-қоны (негізінен Мәскеуге). Мәскеу Шамалды-Сай ауылының жаңа өміріне де қатысты, себебі Мәскеуде жүрген еңбек мигранттары тапқан ақшаларын үйіне Шамалды-Сайға жібереді.

Дереккөздер:
Мұрағаттық фотоқұжаттар: Қырғызстан Республикасының орталық кино-фотоқұжаттар мұрағаты, Өзбекстан Республикасының кино-фотоқұжаттар орталық мұрағаты, Үш-Қорған су электр станциясының музейі (Шамалды-Сай, Қырғызстан), Шамалды-Сай ауылының отбасылық альбомдары.
Мерзімді басылымдар: А. Осмонова атындағы Қырғызстан Республикасының Ұлттық кітапханасы: Советская Киргизия 1 апреля, 1962 #78 (10158); Советская Киргизия 1 ноября, 1962 #259 (10339); «Ленин жолу», 09.01.1962
Қазіргі уақыт: Авторлық суреттер, «Одноклассники» әлеуметтік желісінде «НарынГЭС – Шамалды-Сай» онлайн платформасындағы авторлық фотосуреттер; «Одноклассники» әлеуметтік желісіндегі АБВГ АБВГ белсенді қолданушының фотосуреттері.

p4-1024x781-1.jpg